De naam gnostiek gebruiken we voor een religieuze stroming, die zijn wortels heeft in de mysteriegodsdiensten, het Grieks filosofisch denken en het hellenistisch jodendom.

De meest wezenlijke kenmerken van de gnostische geestesstroming zijn:

a. een zijnsgelijkheid van de diepste kern van de mens (de geest) met het goddelijke of God, en een sterk onderscheid tussen geest en materie;

b. zelfverlossing met behulp van kennis (gnōsis). Uit het Grieks filosofisch denken stamt de tweedeling tussen geest en materie. De geest is het goede, goddelijke principe; de materie het negatieve, slechte principe. De mens, die naar zijn diepste wezen (geest) goddelijk is van oorsprong, zit gevangen in deze materiële werkelijkheid (lichaam, wereld). Het is dan ook zijn verlangen om terug te keren tot God of het goddelijke, zijn oorsprong. Om deze weg te vinden, de weg tot zijn oorsprong, heeft de mens kennis (gnōsis) nodig. Hij moet weten hoe de geest in de materie verstrikt is geraakt en hoe hij zichzelf kan verlossen. Zijn doel is om een mystieke eenwording te ervaren met het goddelijke. Om die ervaring te bespoedigen bewandelden de gnostici verschillende wegen, variërend van meditatie tot extase, van rituele baden tot zelfkastijding, van ascese tot de uiterste losbandigheid.

De zgn. ‘christelijke’ gnostiek onderscheidt zich in zoverre van de meer heidense en filosofische gnostiek, dat zij zich o.a. beroept op de Schrift en op Jezus Christus als leraar, of als verlosser, maar dan in die zin, dat Hij Zichzelf verloste en dat men zich aan Hem een voorbeeld kan nemen. Juist met deze ‘christelijke’ gnostiek heeft de kerk in de tweede en derde eeuw een verbitterde strijd gevoerd. De eerste aanzetten tot deze geestesstroming worden reeds in het NT bestreden; eerst gematigd (zendbrieven van Paulus), maar gaandeweg scherper (pastorale brieven, 2 Petrus, Judas, 1 en 2 Johannes).

De eerste verschijningsvormen van deze beweging noemen we ‘Vroege gnostiek’.