'Het woord - dat zult gij laten staan !' aldus een massieve uitspraak van Luther. Het is een uitspraak zeer toepasselijk op de Gedachtenisdag van Kerkhervorming. Het gaat hier om de oorsprong, waar geloven en kerk-zijn vandaan komen. Die oorsprong is het Woord van God.
Is het Woord van God de bijbel? Dat hoor je heel vaak. Typisch eigenlijk, ik kan hier, op de preekstoel, die grote oude bijbel in mijn handen nemen... Ja, dus heb ik dan het Woord van God in mijn handen...
Een gedachtemoment verder, en ik heb het Woord van God in de hand, dus, in mijn macht.
Het Woord van God de bijbel... Het lijkt serieus en een gelovige belijdenis. Heel geschikt voor deze
Gedachtenisdag van Kerkhervorming. Maar...
is dát wat Luther heeft bedoeld met zijn uitspraak: het Woord dat zult gij laten staan - ?

Luther had onmiskenbaar groot respect voor de heilige Schriften. Hij was doctor in de uitleg van de bijbel. Maar naast eerbied had hij ook vrijmoedigheid in de omgang met de bijbelboeken. U hebt misschien wel de zegswijze gehoord: 'een strooien brief.' Zo noemde Luther de brief van de apostel Jacobus. 'Een brief van stro...' Dáárom noemde Luther die brief zo, omdat daarin de goede werken veel aandacht krijgen, en veel minder de zaligheid uit genade en door het geloof.
Laten we dit vanochtend voor wat het is, maar onthouden we wel die vrijmoedigheid van Luther. Hij heeft bemerkt wat wij doorgaans ons niet bewust zijn: Jezus zelf heeft nooit moeite gedaan om een geschrift na te laten.
Nee, Jezus predikte, verkondigde. Daarom – zegt Luther – moeten we het Evangelie horen en niet eerst lezen. Zo is ook het Woord van God allereerst gespróken.

Is dat zo belangrijk? Ja zeker wel, want het gaat om de manier waarop het Evangelie tot ons komt.
Wij gedenken de Kerkhervorming in deze Liturgieviering, en juist in de Kerkhervorming van Luther en van zijn leerling Calvijn klonk de roep: 'Terug naar de bronnen!'
Natuurlijk zijn die bronnen de geschriften, de heilige boeken die de bijbel vormen. Vroeger moesten de kerkmensen de kerkelijke machthebbers gehoorzamen, maar steeds vaker riepen vernieuwingsgezinde geestelijken op, om enkel aan de heilige Schriften onderhorig te zijn.
Heel goed natuurlijk, we willen dat beamen.
Maar het zal toen en ook nu, geen zin hebben om mensenwerk te verwisselen voor mensenwerk.

Mensenwerk, dat is de kerkelijke macht uit de Middeleeuwen. Maar, boeken en papieren met letters daarop, dat is ook mensenwerk. Alle respect, ja eerbied zelfs, voor de bijbel, maar, de bijbel als boek staat niet op dezelfde hoogte met het Woord van God, het gepredikte Woord, het levende Woord.
Wij moeten dit volhouden tegen richtingen en sekten en nieuw opgerichte groepen, maar ook tegen een complete godsdienst, overal waar een boek centraal staat.
Met alle respect voor de belijders van de Islam:
De bijbel is de koran niet. Christenen zouden niet moeten geloven in een boek. De bijbel is niet rechtstreeks uit de hemel komen vallen...

Let op de manier waarop Luther omging met de bijbel, met de onderscheiden boeken waaruit de bijbel bestaat. Denk aan zijn kritische lezen van de Jakobus-brief. Hij was een bijbelgeleerde die zó zijn eigen verantwoordelijkheid nam. Dus geen slaafse onderhorigheid aan de letter. Maar – zijn er bijbelletters die getuigen van Christus en van zijn verzoenende arbeid, dan moeten wij die laten staan.

Letters, woorden, er zijn er nog zoveel meer... Hoe gaan Nederlandse lutheranen daar mee om?
Jaarlijks vragen wel een paar mensen aan mij: hoe denken de lutheranen over euthanasie, en het vluchtelingenprobleem en de allochtonen, en homoseksuelen die in de kerk willen trouwen, en ... ga zo maar door...
Wat moet ik zeggen? Nederlandse lutheranen denken heel verschillend, er is niet zoiets als partijdiscipline.

En de Bijbel dan?
Wij willen goede leerlingen van Luther zijn, en zijn daarom geen slaven van de letter. Luther heeft gewaarschuwd voor een al te vlot naar ons toehalen van allerlei bijbelteksten. Aardig is wat hij zegt in een preek over Noach en zijn ark. Wanneer de Heere-God zegt: 'Ga, en bouw een ark,' dan gaat u toch niet een ark bouwen?
Nee natuurlijk niet, want deze opdracht is gericht aan Noach. Welnu, zo moet u bij alle bijbelteksten uzelf zorgvuldig afvragen: is deze tekst voor mij bedoeld?

Tot zover Luther. Het is een wijze en leerzame regel, om toe te passen op alles wat u uit de bijbel hoort en leest. U zult bemerken dat lang niet alles van toepassing is op u en mij. Heel wat opdrachten, verboden en bemoedigingen zijn gericht aan anderen dan wij.
Wij zijn toch geen discipelen of apostelen? Ook de christenen van Rome, Korinthe, Efeze, allen aan wie de apostelen Paulus, Petrus en Johannes hun brieven schreven, die eerste christenen worstelden met ándere vragen dan waarmee wij bezig zijn. Maar! De kern is dezelfde, en dat is het Evangelie van Christus. Het is wat de tweede schriftlezing in deze gedachtenisliturgie van de Kerkhervorming noemt: het eeuwig Evangelie.

Sta eens onbevangen jegens woorden die wij denken te kennen.
Zoals vandaag dat woord 'evangelie.' Laten wij het beginnen met het te horen als: ‘Goed nieuws dat eeuwig is.'
Eeuwig wil in de oude bijbeltalen zeggen: wel in onze tijd, maar zonder gebonden te zijn aan onze vergankelijke tijd. Het is van Godswege, komt uit Gods tijd die eenmaal onze tijd zal aflossen. Het zal het volhouden, dat eeuwig Evangelie zal het volhouden in onze tijd, tot de jongste dag.
Wij kunnen dit niet zeggen van elke letter in de bijbel. Maar het geldt alleen voor het Evangelie van Christus, dat is het eeuwig Evangelie.
Dit behoedt ons voor het slaaf-zijn van de bijbelletter, en ook voor het eigenmachtig knoeien met die woorden.
Knoeien? Jawel, knoeien met woorden...
Er zijn kerkgangers, ja zelfs predikanten, vrouwen meestal, die weigeren om God aan te spreken met ‘Heer' of met ‘Vader.' Dat zou te mannelijk zijn.
Vraag eens waarom zij deze toch zeer veel gebruikte titels uit de bijbel verwerpen. Zij zullen u antwoorden: het is te eenzijdig mannelijk om zo God aan te spreken. We hebben ook een pastorale overweging, zeggen zij.
Tien, twintig procent van de vrouwen zijn seksueel misbruikt, soms door hun eigen vader. Vader, heer, dat zijn bedreigende woorden. Daarom moeten ze weg uit de bijbelvertaling, weg uit de gebeden ... Het woord 'Heer’ had niet mogen worden gebruikt in de Nieuwe Bijbel-Vertaling, zeggen zij.
Maar hechten zij zoveel belang aan tijdgebonden titels, dat zij de bijbel haast willen herschrijven? Het kan nog gekker: in de grootste boekhandel van Rotterdam zag ik een wetenschappelijk studieboek liggen. De auteur is een vrouw en het gaat over de problemen die vrouwen kunnen hebben met het man-zijn van Jezus.
Tobbers zijn het, gebukt onder de letter van de bijbel.
De letter doodt, dat blijkt hier wel uit. Maar de Geest maakt levend. Het gaat om het eeuwige Woord, het eeuwig Evangelie getuigt daarvan. Dat is niet onderworpen aan beperkte spreekwijzen, beelden en voorstellingen.
Ook dat eeuwig Evangelie komt tot ons in een tijdgebonden vorm. Het is ons overgeleverd door mensen, vaak met behulp van een visionaire ervaring.