EEN LITURGIEVIERING IN WITTENBERG 1536


Wolfgang Musculus bezoekt Wittenberg

uit een onderzoek van Dr Marcel Barnard, evang.-luthers hoogleraar liturgiek

    

Onze hoogleraar liturgiek in Utrecht, dr Barnard, onderzocht een tekst van een zekere Wolfgang Musculus die zijn reis door Thüringen beschreven heeft. Musculus bezocht ook Wittenberg en nam deel aan een Avondmaalsdienst in de stadskerk. Het viel hem op dat de Dienst leek op die van de Rooms-katholieke Kerk. De en overeenkomsten en verschillen gaf hij duidelijk aan.
Dr Barnard heeft een schema gemaakt waarin hij alles wat Musculus opviel tussen haken heeft gezet.
Wie de oorspronkelijke Latijnse tekst en de vertaling daarvan lezen wil, gaat naar het gedeelte na het hiernavolgende schema.
 
klik voor vergroting
slotkerk te Wittenberg 
klik voor vergroting  
• Introïtus [koor en orgel, Latijn, de liturg, gekleed als priester, knielt en belijdt zijn zonden, in de richting van het Evangelieboek dat naar roomse gewoonte aan de linkerzijde van het altaar ligt]

• Kyrië eleison [orgel en knapen]

• Gloria in excelsis [intonatie door liturg, voorts orgel en koor, latijn]

• Gebedsoproep [liturg en koor, Latijn]

• Collecta [Latijn]

• Epistellezing [Latijn]

• Herr Gott Vater wohn bei uns [koor en orgel]

• Evangelielezing [gezongen Latijn [linkerzijde altaar, naar roomse gewoonte]
• Wir glauben all an einen Gott [koor en orgel]

• Preek [na de preek vertrekken de meeste mensen]

• Da pacem Domine [koor, Latijn]

• Gebed om vrede [liturg, Latijn]

• Onze Vader [liturg, Duits]

• Verba Testamenti [duits, liturg, rug naar de gemeente]

• Brood / elevatie / belletje

• Kelk / elevatie / belletje

• Communie: brood [in gewone kleding uitgereikt]

• Wijn [in priesterkleding uitgereikt]

• Agnus Dei [tijdens de communie]

• 'Jezus Christus' / Gott sei gelobet

• Dankgebed [liturg, duits]

• Zegen [liturg, duits]

Op het zesde uur werd een preek gehouden in het slot. Op het zevende uur gingen we weer naar de stadskerk en zagen naar welk gebruik men 'de liturgie' vierde, namelijk als volgt:

Eerst werd de Introïtus op het orgel gespeeld, waarbij het koor in het Latijn instemde, zoals bij het misoffer. Onderwijl schreed de priesterlijk geklede liturg vanuit de sacristie naar binnen. Voor het altaar knielde hij en beleed samen met de kerkdienaar zijn zonden. Daarna schreed hij de trappen van het altaar omhoog naar het boek, dat op paapse gewoonte aan de rechterkant lag.

 Hora sexta habita est concio in arce. Hora septima rursus templum commune ingressi, vidimus quo ritu 'tèn Leitourgian' celebrarint - Nempe isto: Primum ludebatur Introitus in organis succinente choro latine, more sacrificorum atque interea a sacrario progrediebatur minister sacrificaliter indutus flexisque ante altare genubus cum adiuncto famulo aedituo confitebatur et post confessionem ad altare ascendebat, ad librum qui erat more papistico ad dexteram locatus.
Na de Introïtus werd op het orgel gespeeld en afwisselend door de knapen het "Kyrië eleïson" gezongen. Nadat dat geëindigd was intoneerde de liturg het 'Ere zij God in den hoge.' Dit gezang werd in wisseling tussen orgel en koor ten einde gevoerd. Onmiddellijk daarna zong de liturg bij het altaar: 'De Heer zij met U.' Het koor antwoordde: 'En met uw geest.' Daarna volgde de collecta van deze dag (zondagsgebed) in het Latijn. Vervolgens werd het epistel in het Latijn gezongen. Daarop werd het orgel bespeeld en het koor sloot aan met: 'Heer God, Vader woon bij ons.' Aansluitend werd door de liturg het evangelie van deze zondag ook in het Latijn gezongen en wel aan de linker altaarzijde, zoals dat gebruikelijk is bij de aanhangers van de paus.

   Post introitum ludebatur in organis et vicissim canebatur a pueris kyrie eleyson, quo completo cantabat minister gloria in excelsis, quod canticum vicissim complebatur in organis et choro. Sub ista canebat minister in altari Dominus vobiscum, respondebat chorus et cum spiritu tuo. Subiungebatur collecta eius die latine, deinde succinebat Epistolam latine, post ludebatur in organis subiungente choro Herr Gott vatter wohn vns bey etc. quo completo a ministro Evangelium eius dominice in parte altaris sinistra, ut solent Pontificii idque latine.
Daarna werd het orgel bespeeld en het koor zette de dienst voort met 'Wij geloven allen in een God.' Na dit lied volgde de preek, die Bucer in aanwezigheid van Luther en Melanchton over het Evangelie van deze zondag hield.

Na de preek zong het koor in het Latijn: "Da pace Domine" gevolgd door een gebed om vrede, ook dat in het Latijn.

Vervolgens kwam de Avondmaalsviering, die de Liturg met een in het Duits gezongen Onze Vader opende. Daarop zong hij met de rug naar de gemeente de inzettingswoorden ook in het Duits.

In de eerste plaats voor het brood, dat hij, nadat de woorden gesproken werden, tijdens het klinken van een klokje omhoog hief. Op dezelfde manier ook bij de kelk, die hij evenzo onder het klinken van een klokje omhoog hief.

  

Postea ludebatur in organis et a choro subiungebatur, wir glauben all an eynen Gott, quam cantionem sequebatur Contio, quam habebat Bucerus de Evangelio eius Dominicae praesente Luthero et Philippo.

Post Contionem canebat chorus latine Da pacem Domine adiuncta a ministro altaris oratione de pace eaque latina.

Sequebatur Communio, quam ordiebatur minister cum oratione dominica Germanice decantata.

Deinde verba Coenae et ipsa germanice decantabat verso ad populum tergo, primum de pane, quem prolatis verbis mox elevabat cum sonitu tintinabuli, Similiter et de calice, quem et ipsum elevabat cum sonitu tintinabuli.
Onmiddellijk werd gecommuniceerd. Als eerste kwam Pomeranus, daarop Fabricius Capito en toen Bucer. Tijdens de uitdeling werd het Agnus Dei in het Latijn gezongen. In gewone kleding reikte de priester het brood uit, maar in misgewaad de kelk.

   Confestim communicabatur. Primum accedebat Pomeranus. Deinde fabricius Capito, post hunc Bucerus. Sub communione canebatur Agnus Dei latine. Vulgariter indutus panem sacrificaliter vero calicem ministrabat.

Na het zingen van het Agnus Dei volgde een Duits lied: Jezus Christus, onze Heiland of God zij gezegend.
  Cantato Agnus Dei subiungebat germanicum canticum. Jesus christus etc. Gott sey gelobet etc.


Na de preek was het grootste gedeelte van de gemeente weggegaan. Ook Luther zelf moest tijdens het avondmaal begeleid door Philippus weggaan, omdat hij onwel was geworden.

 De liturg sloot de maaltijd af met een in het Duits gezongen dankgebed en liet, naar het volk gekeerd de zegen volgen terwijl hij zong: "de Heer doet zijn aangezicht over u lichten " en zo werd: de mis beëindigd.

Tijdens de vesper preekt Luther over het epistel van deze zondag. Na de vesperpreek ging hij met ons eten in onze herberg samen met Pomeranus, Philippus, Creutziger en de andere predikanten en diakenen."

 


Post contionem major pars populi abivit. Et ipse Lutherus vertigine tactus intra communionem exire coactus est sequente Philippo.

Communionem finiebat minister decantata Germanica quadam gratiarum actione, cui verso ad populum vultu benedictionem subiungebat cantando. Der herr erleucht sein angesicht Vber euch etc. Atque ita finiebatur missa.

Ad vesperam concionatus est D. Lutherus tractans Epistolam eius Dominicae. Post vespertinam concionem coenavit nobiscum in diversorio nostro, cum Pomerano, Philippo, Creutzigero et reliquis ministris ac Diaconis.

     

Prof. Barnard schrijft als eigen slotcommentaar :

  


Musculus was zeer kritisch ten opzichte van de restanten van de Rooms-katholieke liturgie in de lutherse eredienst. We herkennen hierin de vragen, die aan de rechterzijde van de Hervormde Kerk aan de Lutherse eredienst gesteld worden.
De kritiek betrof het gebruik van Latijn, de kleding van de priester, de indeling van het liturgisch centrum in een epistelzijde en een evangeliezijde (vanuit de kerkzaal gezien respectievelijk rechts en links), het belletje bij de consecratie van brood en wijn.
Opvallend is ook, dat het grootste deel van het volk bij de viering van het avondmaal verdwenen is.