Terug naar Zandschrift jg7 nr3
Kerken met een Stip
door Paul Oskamp*
Inhoud:
Inleiding
Kloof
Kruisbestuiving
Netwerk
Kerken met stip
N.B.: Noten zijn aanklikbaar.
Graag wil ik meedenken over het thema van dit nummer van Zandschrift. Voor mijzelf omschrijf ik het thema als kerkelijke (re)socialisatie. Wat is het geval. Nogal wat gedetineerden krijgen in de justitiële inrichtingen voor het eerst of opnieuw met God en met geloof te maken. Ze lezen de bijbel, bidden, bezoeken de kerkdiensten, worden geraakt, praten erover met anderen. Zo ervaren zij soms kerk/geloofsgemeenschap, en ook hoe dat je hart en je levensontwerp kan veranderen.
Tot de dag van de invrijheidstelling aanbreekt. Want hoe gaat het dan verder? Wat zou het fijn zijn om, net als bij de geestelijke
verzorging in de bajes, een dak boven je hoofd en een huis voor je ziel te vinden; en niet te vergeten: een dragende gemeenschap, denk alleen al aan de vrijwilligers. Maar hoe vind je daarbuiten in het woud van religies en kerken je plek? Zo komt het dat ex-gedetineerden zelden aansluiting bij de gevestigde kerken vinden. Wat is dat doodzonde voor hen die achter de muren zo ernstig en soms opgetogen steun bij God zochten en vonden. En wat een afgang voor de kerken die er immers in de eerste plaats voor deze 'minste van Jezus' broeders' zijn. Is het geen schande. Bonhoeffer schrijft, in verband met de biecht:
De vrome gemeenschap staat niemand toe om zondaar te zijn. Daarom moet ieder zijn of haar zonde voor zichzelf en de gemeenschap verbergen. Wij mogen geen zondaar zijn. Stel je de ontzetting voor van veel christenen, wanneer zomaar een echte zondaar onder de vromen terecht kwam.1
Terug naar Inhoud
Volgens justitiepredikant Ruud Mulder is de kerk buiten de muren waarschijnlijk niet vulgair genoeg. Inderdaad gaapt er een kloof
tussen de maatschappelijke onderklasse die veelal de bajes bevolkt en de burgerij die de toon in de kerken aangeeft. Tot de burgerlijke cultuur behoort ook de schaamte en verlegenheid om persoonlijk geloof te communiceren.Wat kunnen wij in de kerk de schijn en 'stand' ophouden. Maar in het gevang kan men niet langer doen alsof. Men is door de mand gevallen en weet dat van elkaar. De maskers zijn afgevallen. Wat mij in kerkdiensten en gesprekken binnen de muren dan ook treft is de directheid.
Volgens Firet is 'de situatie van de gevangenis voor de Heer een heel vertrouwde situatie, eigenlijk de meest 'gewone' situatie om mensen zijn heil te openbaren. Want waartoe is Hij anders gekomen dan om mensen, gevangen in angst en schuld en uitzichtloosheid, te brengen op de weg van de vrijheid?'2 De eerlijkheid en directheid die ik signaleer, wens ik ons in de kerken toe. Dat geldt stellig ook de liturgie. Laten de kerken zich maar eens spiegelen aan de vieringen in de penitentiaire inrichtingen. Ted Zuidmeer, gewezen justitiepredikant, acht de volgende criteria bepalend voor de stijl van werken in de bajes:
- Gastvrijheid
- Verstaanbaarheid
- Herkenning en beleving van eigen leven èn bijbelverhalen, zeg maar het existentiële element en daarbij ook het esthetische aspect, zoals de kwaliteit van de muziek.3
Uit eigen waarneming voeg ik eraan toe: rituele elementen en de huiselijke schaal, met dialoog, applaus en humor.
Wat ik aan liturgie binnen de muren constateer, is de vrucht van een proces van inculturatie, waardoor zo'n dienst, als het lukt,
de deelnemers op de huid geschreven staat. Toen ik dit na een dienst aan de RK en de protestantse voorgangers teruggaf, bevestigde één van hen, Christiaan Donner dat het inderdaad een proces is van jarenlang schaven en slijpen en grote inzet op stijl, opdat de dienst verzorgd is en er beheerst gesproken en gedaan wordt.
De kerken kunnen aan het verschijnsel van vieringen in de bajes alleen maar tot schade van hun éigen inculturatieproces voorbijgaan. Hoe dan ook, in het gevang komt het volk en komen probleemjongeren in de kerk om daar vaak aandachtig en met eerbied te vieren. En zoals we van Firet hoorden: de Heer is daar in zijn element.
Een man ontmoet na zijn detentie een vrouw, beiden zijn kerkelijk gelovig en hij gaat een keer met haar mee naar haar wijkkerk. Zij gaat niet vaak, haar ex-man is er nogal prominent aanwezig. Maar in die kerk gaat van tijd tot tijd de predikant voor die hij in de bajes leerde kennen. Beiden gaan dan graag ter kerke. Al bij de tweede keer schiet een gemeentelid hen aan en zegt: 'Jullie komen ook alleen als ds ...... hier preekt, hè?' Ongetwijfeld goedbedoeld, maar ze durven nooit meer te komen. Ze gaan nu trouwen, in een kerk in een andere stad, waar ze wel welkom zijn zoals ze zijn.
Terug naar Inhoud
Fons Flierman bepleit in zijn rapport De kwaliteit van het justitiepastoraat om de relaties van het justitiepastoraat met de netwerken van lokale kerken te verbeteren (aanbeveling 5, p. 80). Ik neem aan dat hij met deze aanbeveling een verkeer in twee richtingen bedoelt. Idealiter droom ik van een kruisbestuiving tussen de territoriale kerken ener- en vormen van categoriaal gemeentezijn anderzijds. Zou bijvoorbeeld meer doorstroming van predikanten van het categoriale naar het territoriale werk, en omgekeerd, niet vruchtbaar zijn? In Het wonder van Maartensdijk4 wordt in geuren en kleuren beschreven hoe een verweesde dorpsparochie opbloeide bij de overkomst van de emeritus hoofdaalmoezenier van Justitie, Gerard de Wit. Dit wonder zal behalve aan het charisma van de genoemde pastor stellig ook aan zijn ervaringen in het justitiepastoraat te danken zijn.
Verder kunnen de vrijwilligers in het justitiepastoraat (het zijn er meer dan 1100) als verbindingsschakel tussen de kerk buiten en binnen de muren fungeren. Gedetineerden zien hen wel degelijk als vertegenwoordigers, om niet te zeggen als goodwill ambassadeurs van de wijdere kerk. Maar hoe zit het met de feedback naar hun thuisgemeenten? Het verdient in de gemeente toch geweten te worden wat er binnen de muren wordt afgebeden, hoe direct en zonder omhaal er wordt gepreekt en hoe mensen daar in afzondering soms worstelen met God, met hun lot en hun delict. Onze vrijwilligers in de justitiële inrichtingen zijn op hun best ook verspieders die terugkomen met vruchten uit wat wel het voorland van de kerken is genoemd; vruchten die nieuw geloofselan aan de gevestigde kerken kunnen geven.
Terug naar Inhoud
Zoals de zaken nu liggen, zullen ex-gedetineerden nauwelijks de weg naar de gevestigde kerken vinden. Een Duitse justitiepastor
merkt op dat dit geen falen van het gevangenispastoraat hoeft te zijn. Hoe vaak gebeurt het niet dat gemeenteleden bij verhuizing de kerkelijke aansluiting in hun nieuwe woonplaats missen. Wel stelt hij de vraag: 'Es könnte dies auch eine Anfrage an die Ortsgemeinden und ihre Integrationskraft sein'.5
Het probleem van de kerkelijke (re)socialisatie kan volgens mij niet eng kerkelijk maar slechts in de context van de oecumene beantwoord worden. Daar is niets mis mee. We belijden immers één heilige katholieke en apostolische kerk. Veelzeggend is dat Flierman in zijn geciteerde aanbeveling spreekt van de relaties met de netwerken van lokale kerken. Het woord netwerk wil ik vasthouden.
Terug naar Inhoud
Het schijnt dat landlopers op hun tochten langs huizen en boerenhoeven eertijds een teken, een stip of zo, aanbrachten op het hek of de deurpost van die adressen waar voor hen iets te halen viel. Zo is het denkbaar dat het justitiepastoraat een landelijk overzicht maakt van 'kerken met een stip', van christelijke geloofsgemeenschappen waar ex-gedetineerden welkom zijn en zich thuis kunnen voelen. Laagdrempelige, gastvrije plekken, te vergelijken met de huisgemeenten in de bajes. Naar ik vermoed, gooien Baptisten en 'evangelikale' groeperingen dan hoge ogen (vergelijk de belangstelling in het gevang voor televisiediensten onder leiding van David Maasbach en de Amerikaanse ds Schuler). Maar ook op het kerkelijk erf kunnen zonder twijfel stippen worden toegekend, zoals wellicht aan stichting De Regenboog in Amsterdam en de periodieke Exodusdiensten in Den Haag. Ook al overzie ik dit terrein niet, ik geloof dat er zo'n netwerk is op te zetten.
Met behulp van de Exodushuizen, de vrijwilligers in het justitiepastoraat en de ervaringen van ex-gedetineerden moet het mogelijk
zijn om een inventarisatie te maken van Kerken met een Stip om naar te verwijzen. Praktisch vraagt dit om een eigen website, waarin zoals in een vakantiegids te lezen staat wat men van plek tot plek kan verwachten. Het belang voor ex-gedetineerden is dat zij na hun hechtenis niet terugvallen maar ergens thuiskomen. Het belang voor de kerken is door hoofdjustitiepredikant Jan Eerbeek als volgt geformuleerd:
'De ervaring leert dat als de kerkgemeenschap zo (in de nazorg aan ex-gedetineerden) present is, zij daar ook zelf vitaler van wordt. In de beweging naar de mensen toe en in het ingaan op hun noden leert zij zelf dieper verstaan wat het hart van het evangelie is en de betekenis van de geloofsgemeenschap'.6
Terug naar Inhoud
Postscriptum: de leden van de protestantse werkgroep ter ondersteuning van het justitiepastoraat hebben dit stukje met instemming begroet. Zij menen dat het idee van Kerken met een Stip steun verdient. Gemeenschappen die zich willen aanbieden als een Kerk met Stip die gastvrij wil zijn voor ex-gedetineerden, kunnen zich -liefst met naam van voorganger en/of contactpersoon- per e-mail aanbieden bij pastor W.Burgering.
.
* Dr P.Oskamp is rustend rector van het Theologisch seminarium Hydepark van de SoW-kerken in Doorn, en lid van de Werkgroep voor het justitiepastoraat.
1 D. Bonhoeffer, Gemeinsames Leben, München 1958, S. 76, eigen vertaling.
2 J. Firet, 'Als medegevangenen', de verantwoordelijkheid van de gemeente voor het gevangenispastoraat, in J. Firet, Spreken als een leerling. Praktisch-theologische opstellen, Kampen 1987, 141.
3 Ted Zuidmeer, ' Liturgie in de bajes' in Lectiones van de Liturgische Kring nr 4 (2000), 64.
4 Leo Fijen, Het wonder van Maartensdijk, Baarn 2001.
5 K. Steinbauer in Gottesdienst im Gefängnis, Erfahrungen - Orientierung - Konkretionen, Herbert Koch u.a. (Hrsg.), Hannover 1984, S. 42.
6 Jan Eerbeek, 'Nazorg aan ex-gedetineerden' in M.B. Blom (red.), Muurvast. Verhalen uit het Justitiepastoraat, Zoetermeer 1996, 281.
Terug naar Zandschrift startpagina