Oorlogskroniek
door
Johan H. Strube


Nederland 1940

10 Januari 1940
Bij een noodlanding van een Duits militair vliegtuig in België worden aanvalsplannen voor België, Nederland en Luxemburg gevonden.

13 Januari 1940
België en Nederland brengen hun leger in staat van paraatheid. Het Nederlandse leger was onvoldoende geschoold. De diensttijd bedroeg in de vooroorlogse jaren vijf en een halve maand.

5 Februari 1940
Generaal Winkelman wordt de opperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten.

9 Mei 1940
De Duitse kolonel H.Oster die van mening was dat Hitler de ondergang van het Duitse Rijk betekende, waarschuwde de Nederlandse militaire attaché in Berlijn ,Majoor Sas, meerdere malen vanaf November 1939 voor een aanval op Nederland door Duitse troepen en die door Hitler meerdere malen werd uitgesteld. Daar de aanval door de Duitsers niet plaats vond na een waarschuwing van kolonel H.Oster werd hij niet meer serieus genomen. Terwijl de spanning in Nederland steeg na de inval van de Duitse troepen in Noorwegen en Denemarken kreeg Majoor Sas op de avond van de 9 Mei 1940 te horen van kolonel H.Oster dat de aanval bij het aanbreken van de dag op 10 Mei 1940 zou plaatsvinden.

10 Mei 1940
Duitsland valt Nederland, België en Luxemburg binnen. De Duitsers vielen om middernacht Nederland binnen en lapten daarbij alle gangbare strategieën aan hun laars. In plaats van een stellingoorlog besloot de Duitse legerleiding vanuit de lucht aan te vallen in het hart van Nederland. Aanvankelijk wilden de Duitsers Nederland in twee dagen veroveren. Bijna 10.000 parachutisten moesten een gewaagde aanval uitvoeren op Den Haag met als doel het gevangen nemen van koningin Wilhelmina en haar ministers. Het slecht bewapende Nederlandse leger stond machteloos tegenover de Duitse troepen. Franse versterkingen arriveren in Zeeland en Brabant.

De luchtbeschermingsdienst van Amsterdam deelde mede dat deze avond de openbare verlichting niet zal worden ontstoken en de ingezetenen van Amsterdam moeten er voor zorgen dat hun lichten binnenshuis en buitenshuis voldoende zijn afgeschermd. In den Haag loeiden de sirenes en de bevolking begaf zich rustig in de schuilkelders.

Weermachtsbericht:
Het algemeen hoofdkwartier deelde ons hedenochtend om 5.15 uur het volgende mede. Op enkele vliegvelden in Nederland zijn vliegaanvallen geprobeerd. Weermacht en afweer zijn paraat. Inundaties voltrekken zich volgens plan. Voor zover bekend zijn ten minste 6 Duitse vliegtuigen neergehaald.

Nerveuze situatie:
Op de dag van de Duitse inval raakte de bevolking in rep en roer. Vooral de berichten over vijandelijke parachutisten joegen velen de stuipen op het lijf. Door de nerveuze situatie in de eerste dagen vertroebelde het waarnemingsvermogen van de bevolking. Overal zag men verraad. Men vertelde elkaar dat Duitse soldaten als nonnen of priesters waren vermomd.

Verschijningsverbod kranten:
Het communistische Volksdagblad en de NSB-organen Volk en Vaderland en het Nationaal dagblad worden verboden. De overige Nederlandse kranten blijven verschijnen. Het meest gelezen dagblad was Nieuws van de Dag met ca.350.000 abonnees en daarna kwam het Rotterdams Nieuwsblad met ca.105.000 abonnees. Alle overige meest gelezen dagbladen hadden gemiddeld 75.000 abonnees.

11 Mei 1940

  • De slag om de Grebbeberg begint. De slag op de Grebbeberg, die tussen 11 en 13 Mei 1940 gestreden werd, eindigde voor Nederland in een debacle. Gebrek aan munitie, slaaptekort, honger en weigerende geweren deden heel wat soldaten op de vlucht slaan. Driehonderdtachtig van hen sneuvelden. De Nederlandse soldaten maakten vrijwel onvoorbereid kennis met de oorlog.

  • Koningin Wilhelmina doet een beroep op de Koning van Italië "Opdat de rampen van de oorlog aan de burgerbevolking bespaard blijven". Koning George van Engeland heeft koningin Wilhelmina een telegram gestuurd, waarin hij zijn sympathie jegens het staatshoofd en de bevolking uitdrukt.

12 Mei 1940

  • Duitse opmars naar de Moerdijkbruggen. Hevige gevechten bij de Grebbelinie en de Afsluitdijk.

  • Prinses Juliana en haar gezin vluchten via IJmuiden naar Londen. Koningin Wilhelmina stond erop dat Prins Bernhard zijn echtgenote en kinderen zou begeleiden. De tocht zou gevaarlijk zijn en haar dochter, de toekomstige koningin mocht niets overkomen. Prins Bernhard weigerde daar hij meende dat hij als officier bij het leger het land niet kon ontvluchten. De onverbiddelijke Koningin Wilhelmina zette hem voor het blok en zo vertrok het gehele gezin in de avond van twaalf Mei 1940 in een geblindeerde auto van de Nederlandse bank, richting IJmuiden. Koningin Wilhelmina bleef. Zij die zich zelf de Moeder van de natie voelde zou het liefst ten strijde zijn getrokken, zo ze later schreef.

  • Op deze dag was het eerste Pinksterdag en tevens Moederdag.

10 - 13 Mei 1940
Duizenden inwoners van Nederland probeerden in de eerste oorlogsdagen Nederland te ontvluchten. Zij waren bang door het Nazi regime te worden vervolgd omdat ze joods waren of anti fascist . Helaas moesten velen onverrichte zaken terugkeren. Van 10 tot 13 mei 1940 vertrokken vanuit Amsterdam meerdere schepen naar Engeland en Indië.

13 Mei 1940

  • Na vier dagen oorlog in Nederland werden de Duitse commandanten ongeduldig daar de voortgang niet soepel verliep. Hitler beval dat de strijd in Nederland snel beslist moest worden.

  • Breda wordt geëvacueerd. 50.000 mensen trekken weg richting Antwerpen.

  • In tegenstelling tot België en Frankrijk hebben in Nederland niet veel grootschalige evacuaties plaatsgevonden.Alleen het gemeentebestuur van Breda werd op 11 Mei 1940 door de Franse bevelhebber gewaarschuwd dat de gehele bevolking geëvacueerd moest worden omdat de Fransen verwachtten dat er om Breda slag geleverd zou worden.

  • De Duitsers doorbreken de Grebbelinie. Na een mislukte tegenaanval zijn de Nederlandse troepen begonnen zich achter de waterlinie terug te trekken.

  • De Grebbelinie is een oude verdedigingsstelling in de Gelderse Vallei tegen eventuele aanvallen van een vijand vanuit het Oosten. In 1939-1940 is de Grebbelinie in staat van verdediging gebracht. Men is toen ook begonnen met de bouw van een motorgemaal, maar die was in Mei 1940 nog in een begin stadium.

  • De Hollandse Waterlinie is een reeks van aaneensluitende gebieden van de verdedigings linie van het gewest Holland en een deel van Utrecht, dat in tijd van hoogste bedreiging, door een vijand, onder water kan worden gezet.Tot de verdedigingslinie behoorde ook, vestingen en forten. De ruglijn van de Hollandse Waterlinie liep van Naarden over Nieuwersluis,Utrecht, Vreeswijk, Everdingen, Asperen, Gorichem en verder tot de Biesbos. De Hollandse verdedigingsstellingen waren sinds de jaren 1900 niet meer verbeterd.

  • Koningin Wilhelmina en de regering wijken uit naar Engeland.

  • Maandagochtend 13 Mei 1940 (2e Pinksterdag) verliet Koningin Wilhelmina het land. Twee dagen eerder had zij in de kranten nog een strijdvaardige indruk gemaakt.Het is dan ook niet verwonderlijk dat haar plotselinge vertrek alom verbijstering, woede en onrust opriep.Velen voelden zich in de steek gelaten, nu de koningin was gevlucht.

  • De ministers hebben na rijp beraad ook het besluit genomen om de Koningin te volgen

 

14 Mei 1940

  • Om 10.30 uur sturen de Duitsers een ultimatum aan Rotterdam dat de stad zich moet overgeven omdat anders maatregelen getroffen zouden worden die de volledige vernieling van de stad ten gevolg zou hebben. Om 13.15 uur volgde een tweede ultimatum. Ondertussen zijn door een misverstand reeds negentig Heinkel bommenwerpers vanuit Bremen en Westfalen opgestegen. Hoewel het bombardement slechts tien minuten duurde kwam maar liefst zo'n vijfentachtigduizend kilo brisant- en brandbommen neer op de binnenstad. Tweeënhalve vierkante kilometer in het centrum van de stad waren veranderd in een vlakte waar hier en daar een gebouw overeind stond. Er waren meer dan vierentwintigduizend woningen verwoest en tachtigduizend van de zeshonderdduizend Rotterdammers waren dakloos geworden. Hoeveel doden er precies zijn gevallen is nooit duidelijk geworden maar het officiële aantal van achthonderdveertien ligt waarschijnlijk dicht bij de waarheid. Om 15.50 uur capituleerde Rotterdam.

  • Er wordt in de namiddag bevel gegeven om zoveel mogelijk personeel en materiaal naar Engeland te zenden. Resterende havens en schepen moeten worden vernietigd.

  • Om 16.50 uur komt er een Duits ultimatum aan Utrecht dat de stad het hetzelfde lot als Rotterdam zou ondergaan als de strijd niet gestaakt zou worden. Generaal Winkelman geeft bevel om de strijd te staken. Om 19.00 uur kondigt Generaal Winkelman via de radio de capitulatie af. Vanuit Londen richt koningin Wilhelmina zich tot het Nederlandse volk. Na de capitulatie kon de balans worden opgemaakt. Bij de Nederlandse land- en luchtmacht waren 2.067 militairen gedood en bij de marine 125. Het aantal burger slachtoffers werd geschat op 2.159. De Duitsers hebben het aantal Nederlandse gewonden geschat op 6.900. Aan Duitse militairen kwamen ongeveer 2.200 Duitse militairen om het leven.

  • In de kranten van 15 Mei 1941 wordt in ca. 35 woorden beschreven dat Rotterdam was gebombardeerd en dat Utrecht hetzelfde lot zou ondergaan.

15 Mei 1940

  • Nederland capituleerd. Bij het horen van de capitulatie van Holland sloegen tientallen joodse landgenoten de hand aan zichzelf. Velen hadden eerst noch geprobeerd om naar Engeland te vluchten, wat niet gelukte. Ook de bekende joodse letterkundige Menno ter Braak sloeg de hand aan zichzelf.

  • De Duitsers gaven Generaal Winkelman de opdracht om op 15 Mei 1940 om acht uur in de morgen bij de Maasbruggen in Rotterdam te verschijnen om de verdere afwikkeling van de capitulatie te regelen. Rond tien uur werd het capitulatiedocument ondertekend. In Zeeland werd echter noch tot 19 Mei 1940 gevochten daar Generaal Winkelman geen controle had over deze troepen.

  • Onmiddellijk na de Nederlandse capitulatie (15 Mei 1940) wierp Anton Adriaan Mussert zich op als toekomstig leider van zijn volk. Al snel kwam de N.S.B. aanvoerder echter tot het besef dat niet hij maar Hitler het lot van Nederland in handen had.

  • Gedurende de gehele oorlog fungeerde hij als marionet van de Duitsers. Hij dacht zijn machtspositie te kunnen versterken door mee te werken aan de maatregelen van de bezetter. Zijn reputatie van landverrader werd hierdoor keer op keer bevestigd. Na de bevrijding van Nederland veroordeelde het Bijzonder Gerechtshof hem op 12 December 1945 tot de doodstraf. Hij werd schuldig bevonden aan landverraad en hulpverlening aan de vijand. Op 7 Mei 1946 werd Mussert op de Waalsdorpervlakte geëxecuteerd.

  • Op 15 Mei 1940 schreef de verzetstrijder van het eerste uur Bernard IJzerdraat de eerste ondergrondse krant "GEUZEN-BERICHT". Drie dagen daarna schreef Ijzerdraat in zijn tweede bericht: "Nederland zal zijn vrijheidsberoving niet voor zoete koek nemen" We weten wat ons te wachten staat. Hij voorspelde dat de bezetting enkel maar honger en terreur met zich mee zou brengen. Het waren profetische woorden, zo later zou blijken.

16 Mei 1940

  • Op 16 Mei 1940 om twaalf uur s'nachts werd in Nederland op bevel van het oppercommando van de Duitse bezettingstroepen dezelfde tijd ingevoerd als in Duitsland.

  • Alle klokken moesten om twaalf uur één uur en veertig minuten vooruit gezet worden.

  • Het Algemeen Nederlands Persbureau(A.N.P.) komt onder Duitse controle te staan. Hierdoor wordt de Nederlandse pers afgesneden van haar belangrijkste buitenlandse nieuwsbronnen en krijgt de bezetter rechtstreeks toegang tot de op het A.N.P.telexnet aangesloten kranten.

  • Het A.N.P. kreeg de opdracht de telexverbinding met het Engelse nieuwsagentschap Reuter en het Franse Havas te verbreken, alle joodse medewerkers te ontslaan en de pro-Duitse journalist P.van Megchelen als hoofdredacteur te accepteren.

  • Tot medio 1941 werd de Nederlandse pers weliswaar onderworpen aan talrijke verboden en voorschriften, maar van een eenheidsworst was nog geen sprake. In deze fase hanteerden de Duitsers in bezet Nederland nog de fluwelen handschoenen en kreeg de pers ruimte om zelf de weg naar het "Nieuwe Europa" te vinden.

  • Willi Janke houdt zijn eerste persconferentie. Op voorwaarde dat de kranten zich loyaal opstellen en de Duitse richtlijnen strikt in acht nemen ziet de bezetter af van censuur. De pers bleek daartoe bereid. Willi Janke was een vertegenwoordiger van het Ministerie van Buitenlandse zaken in Berlijn.

  • De eerste Duitse bezettings troepen komen in Amsterdam aan.

19 Mei 1940.

De eerste verboden worden in Nederland door de bezetter bekend gemaakt o.a.:

  • Gewelddaden en sabotage worden met de zwaarste straffen bedreigd. (later zou blijken dat de zwaarste straffen uit de doodstraf bestond).

  • Munitie en wapens moeten worden ingeleverd.

  • Hamsteren is streng verboden (o.a. van levensmiddelen).

24 Mei 1940
Het Nederlandse leger wordt gedemobiliseerd. Vele militairen zochten zo vlug mogelijk hun haardsteden op.

28 Mei 1940
Er geldt een verbod van bedrijfssluiting en bedrijfsinkrimping in Nederland. Ontslag wordt aan banden gelegd aldus een mededeling van de opperbevelhebber van land- en zeemacht.

29 Mei 1940

  • Seyss-Inquart wordt Rijkscommissaris voor bezet Nederland. Op 10 Mei 1940 bevond de in Oostenrijk geboren Seyss-Inquart zich noch in Polen, dat in September 1939 in een bloedige oorlog door Duitsland en Rusland werd veroverd. Hij was daar als plaatsvervangend gouveneur-generaal mede verantwoordelijk voor de moord op duizenden Poolse boeren en intellectuelen. Hitler benoemde hem daarna als Rijkscommissaris voor bezet Nederland. De officiële aanvaarding van zijn ambt vond plaats op 29 Mei 1940 in de Ridderzaal te Den Haag waar hem het civiele bestuur werd overgedragen voor de bezette Nederlandse gebieden.

  • De Duitse generaal van de luchtmacht Christiansen heeft het militaire bevel in Nederland op zich genomen.

30 Mei 1940
Hitler besluit om de Nederlandse krijgsgevangenen vrij te laten.

Juni 1940
Oprichting van de Raad van Voorlichting voor de Nederlandse pers. De raad moest de schakel vormen tussen de bezetter en de pers.

1 Juni 1940

  • Joden mogen geen functie meer bekleden bij de luchtbeschermingsdiensten.

  • Er zullen nog velen maatregelen tegen joodse medeburgers worden getroffen voordat de meeste joodse landgenoten in concentratiekampen belanden en daar meestal de dood vonden.

9 juni 1940
De eerste Nederlandse krijgsgevangenen keren uit Duitsland terug nadat Hitler op 30 mei 1940 opdracht heeft gegeven tot vrijlating.

24 Juni 1940
Seyss-Inquart schakelt de Staten-Generaal uit.

26 Juni 1940
Het communistische Volksdagblad verschijnt opnieuw maar wordt de volgende dag al weer verboden.

29 Juni 1940
Oranjegezinde demonstranten vieren de verjaardag van Prins Bernhard; "Anjerdag".

1 Juli 1940
Generaal Winkelman wordt als krijgsgevangene naar Duitsland weggevoerd.

3 Juli 1940
Er kwamen maatregelen om het begrip "Koninklijk" te laten verdwijnen. De media kreeg te horen dat namen of functies van leden van het koninklijk huis en van de ministers niet meer genoemd mochten worden.

4 Juli 1940
Het luisteren naar vijandelijke zenders wordt verboden. In Nederland werd veel naar de Engelse zender geluisterd die uitzendingen verzorgde in het Nederlands.

14 Juli 1940
Nederlandse beroepsmilitairen geven hun erewoord zich niet gewapend tegen de Duitsers te verzetten.

20 Juli 1940
De NSB-er Rost van Tonningen plaatst de directie van de Arbeiderspers (o.a. uitgever van Het Volk) onder toezicht van leden van de NSB. De Directeur van de Arbeiderspers pleegt daarna zelfmoord.

24 Juli 1940
De "Nederlandse Unie" wordt in Nederland opgericht door het driemanschap Einthoven, Linthorst Homan en de Quay. De "Nederlandse Unie" zag op 24 Juli 1940 het levenslicht. Hoewel aan de geboorte de nodige barensweeën vooraf gingen, groeide het Driemanschap uit tot een beweging in Nederland van meer dan 750.000 leden. Waren al deze mensen fout of handelden ze met de beste bedoelingen. De leden die zich met honderdduizenden aanmeldden waren zeer zeker niet fout. Zij zagen de Unie als een bolwerk tegen de NSB. Sommige artikelen in het weekblad "De Unie" staken goede vaderlanders dan ook een hart onder de riem en men sloot dan maar de ogen voor bedenkelijke teksten als "Wie verzet pleegt hoort in de Unie niet thuis" en verder voor de propaganda die gemaakt werd voor de Nederlandse Arbeidsdienst en Winterhulp. Het driemanschap dacht dat Duitsland de oorlog zou winnen en dan met de bezetter tot een overeenkomst te komen. Na anderhalf jaar hebben de Duitsers de Unie verboden.

25 Juli 1940
Eerste Niewsbrief: van Peter 't Hoen.

26 Juli 1940
Vanaf 26 Juli 1940 mogen in het bezette Nederlandse gebied alleen noch films worden vertoond die in het bezette Nederlandse gebied zijn vervaardigd en na 14 Mei 1940 door de censuur zijn goedgekeurd en verder alle films die in het Groot Duitse Rijk voor vertoning zijn vrijgegeven.

28 Juli 1940
De eerste uitzending van Radio Oranje in het Nederlands gaat vanuit Engeland de lucht in. Koningin Wilhelmina spreekt tot het Nederlandse volk vanuit Engeland.

Juli 1940
Vijfenvijftigduizend voormalige Nederlandse militairen die werkloos waren geworden gingen over naar de Opbouwdienst (later Nederlandse Arbeidsdienst) en daarnaast vele werklozen die reeds jaren werkloos waren. De leider van de Opbouwdienst majoor Breunese schrijft:"DE WAARDERING VOOR DE ARBEID, HET BESEF DAT DE ARBEID NUTTIG IS, MOET DE WERKLOZEN BEVRIJDEN VAN EEN GEVOEL VAN MINDERWAARDIGHEID".
Het werk bestaat uit sport, zang en opruimingswerk en er is veel Duitse invloed.

1 Augustus 1940
Demonstraties voor levende leden van het Oranjehuis worden verboden. Het zal ook wel een reactie zijn op de demonstraties op Prins Bernhards verjaardag, toen er niet gevlagd werd maar velen met een oranje of witte anjer liepen.

28 Augustus 1940
Via Seyss-Inquart krijgt Hitler een nota van Mussert waarin deze verzoekt het Nederlandse volk op te nemen in een Bond van Germaanse volkeren.

31 Augustus 1940
Het eerste nummer van het illegale blad "Vrij Nederland" verschijnt.

Augustus 1940
De Nederlanders gaan weer op vakantie. Wachtende mensen met tassen en koffers op de stations en overvolle treinen. In de hotels en pensions was geen kamer meer te krijgen. Na de Duitse inval in Nederland in Mei 1940 werden bijna alle boekingen in binnen- en buitenland geannuleerd en in de zomer van 1940 draaide de toeristen industrie weer op volle toeren.

4 September 1940
In Londen vormt Gerbrandy, voordien minister van justitie, een nieuwe Nederlandse regering in ballingschap. De Geer wordt als minister-president opzij geschoven.

11 September 1940
De Nederlandse SS (onderdeel van de Duitse weermacht) wordt opgericht.

23 September 1940
Hitler ontvangt Mussert te Berlijn.

30 September 1940
Alle postzegels met de beeltenis van Koningin Wilhelmina worden afgeschaft.
In de loop van de Tweede Wereldoorlog zijn vele postzegels nieuw uitgekomen met alleen oorlogsafbeeldingen. Een uitzondering was het ontwerp van de kunstenaar Jan Strube uit 1943 t.g.v. "DE DAG VAN DE POSTZEGEL". Het was een tekening van een postkoets uit de 19e eeuw. Daar deze zegel de enige in de Tweede Wereldoorlog was zonder oorlogsafbeelding werd het de meest verkochte zegel.

1 Oktober 1940
De secretarissen-generaal Tensink en Frederiks besluiten tot invoering in Nederland van de identicatieplicht. (persoonsbewijs).

3 Oktober 1940
In de Nederlandse cafés verschijnen borden met het opschrift "JODEN NIET GEWENST"

17 Oktober 1940
Alle Nederlanders ouder dan 14 jaar zijn verplicht een persoonsbewijs bij zich te dragen.

22 Oktober 1940
Winterhulp wordt bij verordening opgericht en krijgt het monopolie op het houden van collectes en liefdadigheidsakties. Het was de taak van de stichting om de in het bezette Nederlandse gebied wonende behoeftige burgers zonder aanzien des persoons hulp en ondersteuning te verschaffen. Het werd nageaapt zoals het in Duitsland reeds lang fungeerde. De collectes deden het zo slecht,dat men naar Duits voorbeeld zijn toevlucht nam tot een loterij.

26 Oktober 1940
In de Hervormde kerken is in de dienst een tot Seys-Inquart gerichte verklaring voorgelezen als protest tegen de jodenmaatregelen.

2 November 1940
Daadwerkelijke invoering van het persoonsbewijs. Wie de weerstand wil begrijpen die in Nederland noch altijd bestaat tegen een algemene identificatieplicht, dient zich de ervaringen te realiseren die zijn opgedaan met het door de Duitsers ingevoerde persoonsbewijs. Het was dit persoonsbewijs dat de bezetter in staat stelde de georganiseerde terreur uit te oefenen die zo kenmerkend was voor de oorlogsjaren en die geleid heeft tot de dood van meer dan honderdduizend joden en verzetstrijders. De persoonsbewijzen waren vooral gevaarlijk voor de joodse Nederlanders. Op bevel van de Duitse overheid werd op het persoonsbewijs van joodse landgenoten op twee plaatsen een "J" gestempeld.

10 November 1940
Ontslag van joodse werknemers binnen het onderwijs en uit overheidsdienst.

25 November 1940
Oprichting Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) met onder andere een afdeling perswezen.
Op persgebied zou het D.V.K. pas vanaf medio 1941 een rol van betekenis gaan spelen.

26 November 1940
Rede van professor Cleveringa tegen het ontslag van de joodse collega's. Studenten in Leiden en Delft gaan in staking.

19 December 1940
De eerste Duitse doodvonnissen worden voor twee Nederlanders uitgesproken. Executies worden niet voltrokken.

28 December 1940
Tijdens de verduistering op straat waarbij men geen hand voor ogen kon zien doordat de straatverlichting niet brandde en vanuit de huizen geen licht mocht uitstralen zijn wederom twee mannen in Amsterdam door de duisternis misleid te water geraakt. Eén van hen kon op eigen gelegenheid naar huis gaan nadat hij uit het ijskoude water was gehaald en de tweede drenkeling moest ter observatie in het ziekenhuis worden opgenomen. Straatranden en bomen werden vaak met een lichtgevende verf gemerkt en personen droegen vaak een lichtgevende batch om toch enigszins op te vallen in de duisternis. Velen hadden ook een zaklantaarn die afgeschermd was, een zogenaamde knijper.

naar hoofdmenu

 

</h