Geslachtshormonen
Hormonen zijn stoffen, die door verschillende organen in ons lichaam aan de bloedbaan worden afgegeven om andere organen/cellen aan te zetten tot een bepaalde werking. Het zijn als het ware “boodschapperstoffen”. In vergelijking met het zenuwstelsel is dit boodschappersysteem langzaam.
Hormonen worden gevormd in zogenaamde endocriene klieren, te weten:
De productie van geslachtshormonen vindt plaats onder invloed van hormoonproductie in de hypofyse.
De hypofyse is een klein orgaantje in onze hersenen dat bestaat uit twee kwabben, de hypofyse-voorkwab (adenohypofyse) en de hypofyse-achterkwab (neurohypofyse).
In de adenohypofyse worden de zogenaamde gonatrope hormonen gevormd. Dit zijn hormonen die de vorming van geslachtshormonen stimuleren.
Er bestaan 3 soorten gonatrope hormonen, te weten:
FSH
Zorgt er bij de vrouw voor dat een follikel tot rijping komt. Bij de man zorgt FSH ervoor dat de testes (zaadballen) zich ontwikkelen).
LH
Zorgt bij de vrouw voor stimulatie van de eicelsprong (ovulatie) en stimuleert de productie van het zogenaamde “gele lichaam” (= corpus luteum). Dit gele lichaam speelt weer een rol bij de productie van de werkelijke geslachtshormonen oestrogeen en progestageen.
Bij de man zorgt LH voor de productie van het mannelijke geslachtshormoon testosteron. Dit is een zgn. androgeen hormoon.
Prolactine
Prolactine is het hormoon dat een belangrijke rol speelt bij de melkproductie (lactatie) bij de vrouw. De rol bij de man is (nog) niet duidelijk.
De bloedspiegels van bovengenoemde gonatrope hormonen en geslachtshormonen beïnvloeden elkaar op een dusdanige wijze dat de bloedspiegels voortdurend wisselen.
Dit wordt duidelijk aan de hand van de schematische weergave van de menstruatiecyclus bij de vrouw. ( katern: veel voorgeschreven geneesmiddelen in de huisartsenpraktijk).
DE MANNELIJKE GESLACHTSHORMONEN
De androgenen worden, zoals vermeld, gevormd o.i.v. het hormoon LH. De functie van androgenen is velerlei. In de eerste plaats zorgen androgenen voor de primaire mannelijke geslachtskenmerken. Daarnaast zorgen zij voor de secundaire geslachtskenmerken, zoals:
Haargroei, baardgroei, ontwikkeling penis, scrotum, zaadleiders en prostaat.
Het meest bekende androgeen is testosteron. Dit wordt geproduceerd in de testis.
Androgenen worden in de geneeskunde vooral toegepast bij jongens, waarbij de ontwikkeling van primaire en secundaire geslachtskenmerken onvoldoende verloopt. Daarnaast worden androgenen toegepast bij jongens/mannen, waarbij een absoluut tekort aan mannelijk geslachtshormoon is vastgesteld, het zgn. hypogonadisme.
De behandeling met androgenen duurt maximaal 6 maanden, omdat anders de botgroei stagneert en er een te sterke virilisatie (= vermannelijking) op kan treden.
In Nederland zijn een aantal androgenen in de handel, te weten:
Fluoxymesteron Halotestin®
Mesterolon Proviron®
Testosteron Andriol®
Sustanon®
(comb.-preparaat)
Testoviron-depot®
Naast bovengenoemde androgenen is er tevens een groep androgenen, waarbij de eiwitsparende werking (= anabole werking) voorop staat, de zogenaamde anabole steroïden.
Deze groep wordt, zoals bekend, vaak misbruikt in de sportwereld.
Anabole steroïden kennen een aantal specifieke toepassingen:
ü Anaemie( bloedarmoede) t.g.v. chronische nierinsufficientie.
ü Behandeling van ernstige, postmenopauzale osteoporose.
In de handel zijn een aantal anabole steroiden, te weten:
Nandrolon Deca-durabolin® ampullen
Stanozolol Stromba® tabl. 5 mg.
Bijwerkingen van deze groep geneesmiddelen spreekt eigenlijk voor zich: virilisatie en bij langdurig gebruik onvruchtbaarheid.
Naast androgene hormonen zijn er ook anti-androgene stoffen in de handel. Deze stoffen gaan juist de effecten van androgenen tegen. Een bekend voorbeeld hiervan is de stof cyproteron, een stof die in de handel is als Androcur®.
Cyproteron wordt toegepast bij o.a. overmatige haargroei bij vrouwen en tegen acne. Soms wordt het gebruikt bij op hypersexualiteit berustende gedragsafwijkingen bij mannen.
Cyproteron is tevens aanwezig in het combinatiepreparaat Diane®. Indicatie voor het gebruik van Diane® is dan ook in het bijzonder acne. Vanwege de aanwezigheid van oestrogeen in dit preparaat wordt het tevens als anticonceptivum voorgeschreven.
DE VROUWELIJKE GESLACHTSHORMONEN
De vrouwelijke geslachtshormonen zijn de oestrogenen en de progestagenen. Beide soorten hormonen hebben een belangrijke functie in de ontwikkeling van vrouwelijke geslachtskenmerken en in de menstruatiecyclus (en zwangerschap).
Oestrogenen zorgen ervoor dat het baarmoederslijmvlies dikker wordt, zodat een eventueel bevruchte eicel zich kan innestelen.
Progestagenen zorgen ervoor dat het baarmoederslijmvlies in stand wordt gehouden tijdens een eventuele zwangerschap en deze hormonen remmen de baarmoedersamentrekkingen.
De lichaamseigen oestrogenen zijn:
ü Estradiol
ü Estron
ü Estriol
Estradiol is het belangrijke oestrogeen en wordt geproduceerd in de ovaria (eierstokken), de placenta en de bijnier.
Oestrogenen hebben een verscheidenheid aan medische toepassingen, waaronder:
ü Oestrogeendeficiëntie (= tekort) t.g.v. menopauze, hypogonadisme, hysterectomie (verwijdering van de baarmoeder) of ovariectomie (verwijdering van de eileiders).
ü Ter voorkoming van osteoporose t.g.v. menopauze of ovariectomie.
ü Menstruatiestoornissen door oestrogeendeficiëntie.
ü Als morning-after pil.
ü Bij gemetastaseerd (uitgezaaid) prostaatcarcinoom.
ü Bij mammacarcinoom, indien dit 5 jaar na de menopauze is ontstaan.
ü Als hormonaal anticonceptivum, in combinatie met een progestageen.
ü Vaginale toepassing bij atrofische vaginitis.
Belangrijkste bijwerkingen van oestrogenen:
v Verhoogde kans op endometriumcarcinoom ( kanker van het baarmoederslijmvlies)
v Langer dan 5 jaar gebruik levert een verhoogde kans op mammacarcinoom.
v Maagdarmstoornissen.
v Bij mannen: verminderd libido en borstvorming.
v Doorbraak of onttrekkingsbloedingen
v Verhoogde kans op trombose en/of embolie, met name in hogere doseringen.
Naast de natuurlijke oestrogenen zijn er ook een groot aantal synthetische oestrogenen in de handel, de zogenaamde geconjungeerde oestrogenen.
Van de progestagenen is progesteron de belangrijkste natuurlijke progestageen. Dit wordt gevormd door het corpus luteum en de placenta.
Progestagenen worden veelal in combinatie met oestrogenen gegeven als hormonaal anticonceptivum. Daarnaast worden ze enkelvoudig toegepast om de menstruatie uit te stellen, bij endometrium- of mammacarcinoom, bij dreigende abortus, bij bepaalde vormen van onvruchtbaarheid.
Prostagenen worden ook als IUD of prikpil toegepast als anticonceptivum.
Oestrogenen en progestagenen worden doorgaans gecombineerd toegepast als oraal anticonceptivum (OAC). De werking berust op de volgende 3 eigenschappen:
Andere toepassingen van het OAC zijn:
Het OAC heeft een betrouwbaarheid van 99,9%. Een aantal interacties maken de pil minder betrouwbaar. Dit is te wijten aan het feit dat geneesmiddelen soms enzyminductie veroorzaken, waardoor oestrogenen sneller in de lever worden gemetaboliseerd. Berucht zijn in dit geval de anti-epileptica (fenytoine, phenobarbital).
Vanzelfsprekend is deze interactie ernstiger, naarmate de oestrogeenhoeveelheid in het OAC lager wordt.
Een tweede interactie, die vaak voorkomt, is die tussen OAC en antibioticumgebruik. Antibiotica doden bacteriën. Met name breedspectrumantibiotica doden ook de van nature nuttige darmbacteriën. Deze darmbacteriën zijn nodig om het oestrogeen uit het OAC op te nemen. Bij ontbreken van deze bacteriën wordt er derhalve onvoldoende oestrogeen opgenomen en is het OAC dus minder betrouwbaar. Ook hier geldt:
Hoe lager de oestrogeendosering in het OAC hoe groter de kans op onbetrouwbaarheid.
Wat te doen als de
pil vergeten wordt?
Bij het vergeten van de pil zijn een aantal vragen van belang, te weten:
Afhankelijk van de pilsoort (eenfase, tweefase of driefasepil) en de antwoorden op de gestelde vragen kan het advies luiden:
In de apotheek zijn beslisschema’s aanwezig om tot het juiste advies te komen, eventueel is de volgende site te raadplegen: www.anticonceptie.nl
Bijwerkingen van de pil
De pil kent ook een aantal bijwerkingen, doorgaans ook afhankelijk van het soort pil (sub-50, 50 (plus)-pil, sub-30 of sub-20).
OAC worden ook gebruikt, zoals eerder vermeld, als morning after pil. We spreken dan van de 2x2 methode. Deze methode houdt in dat de patiënt/cliënt binnen 72 uur na een onbeschermde coitus 2 tabletten van een sterke OAC inneemt, 12 uur later gevolgd door nogmaals 2 tabletten. Voor deze methode komen doorgaans de volgende twee OAC in aanmerking:
Microgynon-50 en Stederil-D.
Naast de genoemde combinaties van oestrogeen en progestageen worden ook progestagenen alleen gebruikt als anticonceptivum. Daarnaast worden progestagenen gebruikt om de menstruatie uit te stellen of bij overvloedige en pijnlijke menstruaties.
Preparaten die hiervoor gebruikt worden zijn:
Medroxyprogesteron Depo-Provera® als zgn. prikpil.
Notethisteron Primolut-N®, ter uitstel van de menstruatie 1dd3, start 3 dagen voor de te verwachten menstruatie.
Net zoals bij de androgenen kennen we ook bij de oestrogenen een groep geneesmiddelen als anti-oestrogenen. Deze middelen hebben een aantal toepassingen, waaronder:
Bij onvruchtbaarheid wordt gebruik gemaakt van clomifeen (Clomid®), bij bepaalde tumoren wordt gebruik gemaakt van het antioestrogeen tamoxifen (Nolvadex®).
In Vitro Fertilisatie (IVF)-Reageerbuisbevruchting
Wanneer echtparen niet in staat zijn kinderen te krijgen, bestaat er de mogelijkheid om via IVF toch in verwachting te raken. Daartoe dienen eerst alle andere mogelijke oorzaken van onvruchtbaarheid te zijn uitgesloten.
Wanneer besloten wordt tot IVF dient de behandelend arts de gehele hormooncyclus te kunnen controleren, opdat eicelrijping en ovulatie op een door de arts vastgesteld tijdstip plaatsvinden.
Om dit te kunnen realiseren wordt de hormoonhuishouding in eerste instantie geheel stilgelegd. Dit gebeurd o.a. met het preparaat Synarel® (Nafareline) neusspray of triptoreline®. Deze geneesmiddelen leggen de functie van de hypofyse stil, waardoor geen FSH en LH meer gevormd worden.
Vervolgens wordt Humaan Menopauze Gonadotrofine (HMG) toegediend middels een injectie, een stof die FSH-achtige eigenschappen heeft. Na toediening vindt gecontroleerd rijping van eicellen plaats.
HMG wordt gewonnen uit urine van vrouwen in de overgang.
HMG is in de handel als injectiepreparaat onder de merknamen Humegon® en Metrodin®.
Op een van te voren afgesproken tijdstip wordt vervolgens een LH-achtige stof toegediend, waardoor de ovulatie plaats gaat vinden. Op het moment van ovulatie dient de patiënt in het ziekenhuis aanwezig te zijn, zodat eicellen opgevangen kunnen worden en kunstmatig kunnen worden bevrucht met de door de man aangeleverde spermacellen.
De LH-achtige stof die gebruikt wordt is Humaan Chorion Gonadotrofine (HCG), een stof die wordt gewonnen uit urine van zwangere vrouwen ( denk aan de organisatie “moeders voor moeders”. )
HCG is in de handel als injectiepreparaat onder o.a. de merknamen Pregnyl® en Profasi®.
Na bevruchting buiten het lichaam om worden een aantal bevruchte eicellen teruggeplaatst in de baarmoeder.
De kans op succes is gering bij deze methode en IVF vraagt zowel geestelijk als lichamelijk zeer veel van de patiënt en haar partner. Derhalve wordt deze methode maximaal 2x toegepast. Wanneer dan geen succes heeft plaatsgevonden wordt de behandeling niet doorgezet.