[i] patroniem

Veel familienamen zijn ontstaan uit patroniemen, ook wel vadersnamen genoemd: namen die verwijzen naar de voornaam van iemands vader en zo de familierelatie kenbaar maken. Als vaders voornaam Hendrik is, dan is Hendrikszoon het patroniem van zijn zoon en Hendriksdochter het patroniem van zijn dochter.
Het achtervoegsel -zoon of -dochter werd afgekort of verbasterd: Hendriksz., Hendriksen, Hendriksdr. Of het werd weggelaten, al dan niet met behoud van de tussen -s: Hendrik(s).
Van de vroege middeleeuwen tot de invoering van de burgerlijke stand in de 19de eeuw werd het patroniem bij persoonsregistratie gebruikt.
Het patroniem kon destijds de enige achternaam zijn, en van generatie op generatie veranderen, maar het patroniem kon ook door een familienaam worden gevolgd: Jan Hendriksz. Bakker of Anna Pouwelsdr. van Amerongen.
Het kwam ook voor dat een kleinkind het patroniem van zijn vader overnam: Pieter Jansz. Hendriks. De familierelatie werd zo binnen een naam tot drie generaties uitgebreid: zoon, vader, grootvader. Het patroniem Hendriks staat op de nominatie een familienaam te worden. Daarvan is sprake als ook volgende generaties deze naam in gebruik nemen.

Het patroniem in zijn oorspronkelijke functie verdween bij de invoering van burgerlijke stand in de eerste helft van de 19de eeuw. De persoonsregistratie bij de burgerlijke stand wordt beperkt tot het noteren van voornamen en een familienaam, die definitief in vaststaande spellingsvorm van ouder op kind wordt doorgegeven.
Veel patroniemen zijn bij de invoering van de burgerlijke stand een familienaam geworden. Ze zijn niet allemaal even gemakkelijk herkenbaar, omdat veel voornamen die aan de basis van deze familienamen staan niet meer in gebruik zijn.
In Friesland maakte men familienamen uit patroniemen met behulp van het achtervoegsel -ma of men paste andere naamvormingsmechanismen toe: Johannes Sytses nam de familienaam Siedsma aan; Sjoerd Alberts nam de familienaam Alberda aan.

• Voornamen worden verklaard in de Nederlandse Voornamen Databank, die is gebaseerd op het Spectrum voornamenboek: http://www.meertens.knaw.nl/voornamen/VNB/zoeken.lasso
• Een 'vadersnaam' hoeft niet altijd van de vader afkomstig te zijn [A.C. Zeven, 'Patronymen die geen patronymen zijn', in: VG (1978), p 37].
• [H. Buitenhuis, 'Patroniemen op -sen in Nederland', in: Naamkunde 11 (1979), p 118-130].
• [P.H. Damsté, 'Het verdwijnen van onze patronymica', in: Maandblad Oud-Utrecht 52 (1979), p 148; vgl. ibid. 53 (1980), p 33].
• Ebeling-1993, p 93.
• [U. Timmermann, 'Systeme Attributiven Gebrauchs von Rufnamen in den friesischen Sprachräumen des Spätmittelalters, insbesondere in Nordfriesland', in: Us Wurk 47 (1998), p 1-18].

De tekst kan bibliografische afkortingen bevatten, bijvoorbeeld: Brouwer-1999 of Jb. CBG.
Typ hier een afkorting in om de bijhorende titelbeschrijving te vinden:

__________________________________________________________________________________________

[ii]Udo - Ode

Geslacht:
m/v

verklaring:

Oud-germaanse voornamen waren Odo en Udo, waarvan Odo is ontleend aan het germaanse zelfstandige naamwoord "od" (uitspraak "ood"), dat "grond, erfgoed" betekende.

Van "od" is "ud" (uitspraak "oed") een klankwisseling, maar geen  betekeniswisseling.

Uit Odo en Udo zijn de namen Oding en Uding ontstaan ongeveer vanaf de  10e eeuw. De betekenis was "zoon van Odo of Udo"; het kan ook wel betekenen "het  huis of erf van Odo of Udo". Wij hebben hier te maken met zogenaamde patronymica of  vadersnamen, die van een voornaam zijn afgeleid, zoals bijvoorbeeld Jansen en  Teunissen.

Enkele varianten zijn Ode Oede, Otto en Udo (m.) en Oda, Odilia en Odette (vr.). Ode is een eenstammige verkorting van Germ. namen met ôd- `erfgoed' (zie od- en vgl. Obrecht). Verschillende vormen van deze naam waren in de middeleeuwen zeer populair; men denke ook aan de verschillende Du. vorsten met de naam Otto. Er zijn verscheidene heiligen die een van de vormen van de naam dragen: 1) Odilo, vijfde abt van Cluny, geb. ca. 962. Hij voerde Allerzielendag in; gest. 1048; kerk. feestdag 2 jan.; 2) Odo `de goede', geb. ca. 875, zoon van een Viking; ca. 925 bisschop van Ramesbury (Sherborne), in 942 aartsbisschop van Canterbury; gest. 959; kerk. feestdag: 4 juli.; 3) Odo, 2e abt van Cluny, geb. ca. 878 bij Le Mans. In 926 werd hij abt van Cluny; gest. 942; kerk. feestdag: 18 nov.; 4) Otto, bisschop van Bamberg, apostel van Pommeren, geb. 1062 à 63; in 1102 werd hij bisschop van Bamberg; gest. 1139; kerk. feestdag: 30 sept. (ook 30 juni, 2 juli). Vrouwelijke heiligen: 1) Odilia (Ottilis), dochter van de hertog van Elzas (Eticho); zij stichtte de kloosters Odilienberg en Niedermünster; gest. ca. 720; kerk. feestdag: 13 dec. Haar graf bevindt zich op de Odilienberg in de Elzas (vgl. St.-Odiliënberg bij Roermond); zij is ook patrones van de Elzas. 2) Er zijn enkele (Belg.) heiligen met de naam Oda; bijv. een dochter van koning Childebert en echtgenote van een hertog van Aquitanië; gest. 722; kerk. feestdag: 23 okt. Vr. vormen komen hier sinds de 13e eeuw voor (Odilia), naar de vorm zijn het veelal verlatijnste heiligennamen. Vgl. ook de plaatsnaam Oedkynskerke ca. 1300. Vr. vroeger ook Oike, Oijke, Uke (= Oda, Brakel ca. 1500). De vorm Ottilie werd in Du. vrij populair o.i.v. Goethe.

 

Udo

naamsvermeldingen en literatuurreferenties:
• ME-pers: OBNB 1b, 795: 1309 Martinus filius Udonis de Litte (= zoon van Udo van Lith).
• Udo, A.A., 'De Udo's aan het veer te Rhenen 1862-1925', in: Oud Rhenen 18 (1999), nr 1, p 5.

Udo

aantal naamdragers bij de volkstelling van 1947 volgens het Nederlands Repertorium van Familienamen:

Groningen	1
Friesland	3
Drenthe	0
Overijssel	12
Gelderland	222
Utrecht	44
Amsterdam	109
Noord-Holland	94
Noord-Holland totaal	203
Den Haag	10
Rotterdam	54
Zuid-Holland	33
Zuid-Holland totaal	97
Zeeland	3
Noord-Brabant	6
Limburg	20
totaal	611