OORSPRONG EN HERKOMST VAN ONZE WOORDEN 

 

 


OVER HET ONTSTAAN VAN WOORDEN
 
Hoe zouden ooit in een ver verleden de eerste woorden kunnen zijn ontstaan? Niemand die het weet, maar je zou natuurlijk kunnen denken aan het gebruik van kreten als signaal zoals 'grom' (boos), 'au' (pijn), 'oh' (verwondering), 'mmm' (twijfel), e.d.
 
Voor de hand ligt ook dat het nabootsen van geluiden uit de omgeving woorden kan hebben opgeleverd zoals bij: 'ritsel', 'bonk', 'plof', 'krak'. Daar kunnen dan vervolgens werkwoorden uit zijn ontstaan als 'ritselen', 'bonken', enz. In al deze woorden klinkt, als je even goed luistert, door wat de betekenis ervan is. Dat kan zelfs leiden tot wat ingewikkelder woorden zoals bij 'kissebissen'
 
Zit We zijn dan tegelijk al bij een volgende en belangrijke manier van woordvorming gekomen. Uitgaande van één simpel stamwoord kunnen er allerlei afleidingen bijkomen. Een voorbeeld: 'zit!' kan ooit een simple commando zijn geweest waar dan het werkwoord 'zitten' bij is gekomen, gevolgd door andere afleidingen als 'zat', 'gezeten', 'zetten', 'bezetten', 'opzetten', 'verzetten', 'bezitten' en 'bezeten'. Maar ook 'zetsel', 'verzetje', 'zetel', 'zitting' en 'zetting'. Bij elkaar een hele rij!
 
Nieuwe woorden kunnen ook ontstaan door combinatie van verschillende reeds bestaande woorden. Denk maar eens aan voorbeelden als 'bijzit', 'zitbank', 'bankstel', 'stelpost', 'postzegel', enz. Zo kunnen we ons voorstellen dat uitgaande van een beperkt aantal stamwoorden ooit al een aardige vocabulaire kon worden opgebouwd.
 
We kunnen ons dus indenken dat de eerste woordvorming zich op de volgende manieren kan hebben voorgedaan:
  • als een spontane vorming als een kreet of schreeuw
  • als klanknabootsing
  • door omvorming en uitbreiding van bestaande stamwoorden en
  • door combinatie van bestaande simpele woorden

     
     VERDERE UITBREIDING VAN DE WOORDENSCHAT 
     
    Hoe zal het verder zijn gegaan? Bij een levende taal komen er voortdurend nieuwe woorden bij. Dat kan op een aantal manieren gebeuren. Woorden kunnen nog steeds gewoon spontaan ontstaan, maar dat komt niet zo veel voor. Een mooi voorbeeld is het woordje 'fiets' rond 1850 ineens rond Amersfoort opgedoken en dat iedereen nu gebruikt naast het officiële woordje 'rijwiel'. 'Puzzelen' is ook zo'n woord waarvan niemand kan vertellen waar het ontstaan is. Het was er op eens.
     
    Kiekje Het komt niet zo vaak voor maar het kan wel: een woord dat ontstaan door vernoeming naar een persoon, zoals bij 'kiekje' (van de Leidse fotograaf Kiek), 'boycot' (van Mr Boycott uit Ierland en 'sadist' (van de Marquis de Sade). Andere bekende voorbeelden zijn : 'sandwich', 'chauvinist' en 'guillotine'.
     
    Dan is er de overname van nieuw gecreëerde woorden uit een bekend boek, stripverhaal of TV-programma. Wie ken niet de 'minkukel' (van Ollie B.Bommel) of 'doemdenken' en 'regelneef' (beide van van Kooten en de Bie). Een mooi voorbeeld uit de politiek is het woordje 'onthanen' (van Jeltje van Nieuwenhoven).
     
    Woorden kunnen ook ontleend worden aan aardrijkskundige namen zoals bij 'marathon' (plaats in het oude Griekenland), 'limerick' (stad in Ierland) en natuurlijk de 'bikini' (atol in de Grote oceaan).
     
    Uiteraard gaat ook nieuwvorming door combineren van bestaande woorden nog steeds door. Denk maar aan vrij nieuwe woorden als: 'flitstrein', 'broekzakbeller', 'bijstandsmoeder, enz. Ook kunnen woorden uit de eigen taal gekoppeld worden aan woorden die uit een andere taal afkomstig zijn zoals bij 'bureaustoel', 'winkelpromenade'.
     
    Maar verreweg de voornaamste bron van 'nieuwe' woorden is de import uit andere talen. In deze webplek zal dan ook veel aandacht worden gegeven aan de migratie van woorden van de ene naar de andere taal. Zowel aan de geïmporteerde - als aan de geëxporteerde woorden zal een hoofdstuk worden gewijd.
    En omdat we hier te maken hebben met de overstap van woorden van en naar taalgebieden, moeten we ook wat van talen en taalfamilies afweten. ook daar is een hoofdstuk aan gewijd.
     
    Zo zien we dat verdere woordvorming en woordverrijking bereikt worden door:
    • spontane nieuwe creaties
    • vernoeming naar personen of plaatsen
    • door creatieve geesten beachte woorden
    • nieuwe combineren van woorden, al dan niet uit verschillende talen
    • import (de belangrijkste factor!)

     
     WOORDFAMILIES 
     
    Hierboven hebben we gezien dat van het simpele stamwoord 'zit' een groot aantal woorden kunnen worden afgeleid. Al die woorden bij elkaar vormen een soort woordfamilie. Hoe langer een woord in een taal bestaat en dus hoe ouder een woord, des te meer 'volgelingen' kan zo'n woord in de loop van de tijd hebben gekregen.sleutelDe familie is dan erg groot geworden. Bij een gloednieuw woord 'computer' zijn het er maar enkele ('computeren', 'computerziek' e.d.. Maar bij 'zitten' horen veel woorden zoals we hierboven al hebben gezien.
    Zo kent het woordje 'sluiten' ook een groot aantal afleidingen zoals 'slot', bijsluiter', 'besloten" enz. Sommige van die woorden hebben zelfs een twee betekenissen gekregen. Denk maar eens aan 'sloot' als verleden tijd van 'sluiten' en 'sloot' als de natte greppel naast de weg.
     
    In de onderstaande tabel nog een aantal voorbeelden van zulke woordfamilies in het Nederlands. Ze geven met elkaar aan hoe belangrijk de uitbreiding van de veronderstelde stamwoorden voor de woordrijkdom van de taal is geweest en nog kan zijn.
     
    GaanLopenSluiten StaanSlaanWaken
    ga
    ging
    gegaan
    begaan
    opgaan
    vergaan
    gaanderij
    gang
    ingang
    gaandeweg
    loop
    liep
    gelopen
    loopje
    loop (geweer)
    loops
    aanloop
    verloop
    wedloop
    sluiten
    sloot
    gesloten
    sloot (water)
    afsluiten
    besluiten
    opsluiten
    insluiten
    slot
    sleutel
    sluitstuk
    uitsluitsel
    sta
    stond
    gestaan
    staander
    standje
    sta-in-de-weg
    bestaan
    opstaan
    verstaan
    stad
    stedeling
    sla
    sloeg
    geslagen
    slag
    beslagen
    verslaan
    opslaan
    slager
    slachten
    waak
    waakte
    gewaakt
    wakker
    wekken
    wekker
    wachten
    opwachten
    verwachten
    afwachten
    wachter

     
     VERRASSINGEN 
     
    Hierboven zagen we al dat woorden op allerlei manieren kunnen onstaan. En uit klank van dat woord is de betekenis ons dan meestal meteen wel duidelijk. Maar we kunnen toch lelijk gefopt worden. Een mooi voorbeeld is de uitdrukking 'om de haverklap'. Je denkt dan al gauw aan een paard dat telkens een klap krijgt of iets dergelijks. Maar haver was ooit 'Avé"' en dat klappen slaat op klepperen, een klokje luiden. Het was dus oorspronkelijk telkens als het kleine Angelusklokje luidde. En dat gebeurde kennelijk veel!
    Een ander voorbeeld is de uitdrukking 'Het is mijn pakkian niet'. Menigeen hoort hier iets als een 'pakkie' in de zin van kleed of costuum dat niet past. Maar het woord komt van het maleise woordje 'pakkian' wat gewoon 'zaakje' betekent. En wat te denken van een 'nachtmerry'. Komt er dan in een droom een akelig paard langs? Nee, het woordje 'merry' is een verbastering van 'mare, een oud mooi oud woord voor een 'bericht'.
     

    knop begin deze pagina volgende hoofdstuk Home