OORSPRONG EN HERKOMST VAN ONZE WOORDEN

OVER HET ONTSTAAN VAN WOORDEN   VERDERE UITBREIDING VAN DE WOORDENSCHAT   WOORDFAMILIES   VERRASSINGEN

OVER HET ONTSTAAN VAN WOORDEN   Hoe zouden ooit in een ver verleden de eerste woorden kunnen zijn ontstaan? Niemand die het weet, maar je zou natuurlijk kunnen denken aan het gebruik van kreten als signaal zoals 'grom' (boos), 'au' (pijn), 'oh' (verwondering), 'mmm' (twijfel), e.d.   Voor de hand ligt ook dat het nabootsen van geluiden uit de omgeving woorden kan hebben opgeleverd zoals bij: 'ritsel', 'bonk', 'plof', 'krak'. Daar kunnen dan vervolgens werkwoorden uit zijn ontstaan als 'ritselen', 'bonken', enz. In al deze woorden klinkt, als je even goed luistert, door wat de betekenis ervan is. Dat kan zelfs leiden tot wat ingewikkelder woorden zoals bij 'kissebissen'   We zijn dan tegelijk al bij een volgende en belangrijke manier van woordvorming gekomen. Uitgaande van één simpel stamwoord kunnen er allerlei afleidingen bijkomen. Een voorbeeld: 'zit!' kan ooit een simple commando zijn geweest waar dan het werkwoord 'zitten' bij is gekomen, gevolgd door andere afleidingen als 'zat', 'gezeten', 'zetten', 'bezetten', 'opzetten', 'verzetten', 'bezitten' en 'bezeten'. Maar ook 'zetsel', 'verzetje', 'zetel', 'zitting' en 'zetting'. Bij elkaar een hele rij!   Nieuwe woorden kunnen ook ontstaan door combinatie van verschillende reeds bestaande woorden. Denk maar eens aan voorbeelden als 'bijzit', 'zitbank', 'bankstel', 'stelpost', 'postzegel', enz. Zo kunnen we ons voorstellen dat uitgaande van een beperkt aantal stamwoorden ooit al een aardige vocabulaire kon worden opgebouwd.   We kunnen ons dus indenken dat de eerste woordvorming zich op de volgende manieren kan hebben voorgedaan:

als een spontane vorming als een kreet of schreeuw als klanknabootsing door omvorming en uitbreiding van bestaande stamwoorden en door combinatie van bestaande simpele woorden

VERDERE UITBREIDING VAN DE WOORDENSCHAT    Hoe zal het verder zijn gegaan? Bij een levende taal komen er voortdurend nieuwe woorden bij. Dat kan op een aantal manieren gebeuren. Woorden kunnen nog steeds gewoon spontaan ontstaan, maar dat komt niet zo veel voor. Een mooi voorbeeld is het woordje 'fiets' rond 1850 ineens rond Amersfoort opgedoken en dat iedereen nu gebruikt naast het officiële woordje 'rijwiel'. 'Puzzelen' is ook zo'n woord waarvan niemand kan vertellen waar het ontstaan is. Het was er op eens.   Het komt niet zo vaak voor maar het kan wel: een woord dat ontstaan door vernoeming naar een persoon, zoals bij 'kiekje' (van de Leidse fotograaf Kiek), 'boycot' (van Mr Boycott uit Ierland en 'sadist' (van de Marquis de Sade). Andere bekende voorbeelden zijn : 'sandwich', 'chauvinist' en 'guillotine'.   Dan is er de overname van nieuw gecreëerde woorden uit een bekend boek, stripverhaal of TV-programma. Wie ken niet de 'minkukel' (van Ollie B.Bommel) of 'doemdenken' en 'regelneef' (beide van van Kooten en de Bie). Een mooi voorbeeld uit de politiek is het woordje 'onthanen' (van Jeltje van Nieuwenhoven).   Woorden kunnen ook ontleend worden aan aardrijkskundige namen zoals bij 'marathon' (plaats in het oude Griekenland), 'limerick' (stad in Ierland) en natuurlijk de 'bikini' (atol in de Grote oceaan).   Uiteraard gaat ook nieuwvorming door combineren van bestaande woorden nog steeds door. Denk maar aan vrij nieuwe woorden als: 'flitstrein', 'broekzakbeller', 'bijstandsmoeder, enz. Ook kunnen woorden uit de eigen taal gekoppeld worden aan woorden die uit een andere taal afkomstig zijn zoals bij 'bureaustoel', 'winkelpromenade'.   Maar verreweg de voornaamste bron van 'nieuwe' woorden is de import uit andere talen. In deze webplek zal dan ook veel aandacht worden gegeven aan de migratie van woorden van de ene naar de andere taal. Zowel aan de geïmporteerde - als aan de geëxporteerde woorden zal een hoofdstuk worden gewijd. En omdat we hier te maken hebben met de overstap van woorden van en naar taalgebieden, moeten we ook wat van talen en taalfamilies afweten. ook daar is een hoofdstuk aan gewijd.   Zo zien we dat verdere woordvorming en woordverrijking bereikt worden door:

spontane nieuwe creaties vernoeming naar personen of plaatsen door creatieve geesten beachte woorden nieuwe combineren van woorden, al dan niet uit verschillende talen import (de belangrijkste factor!)

WOORDFAMILIES    Hierboven hebben we gezien dat van het simpele stamwoord 'zit' een groot aantal woorden kunnen worden afgeleid. Al die woorden bij elkaar vormen een soort woordfamilie. Hoe langer een woord in een taal bestaat en dus hoe ouder een woord, des te meer 'volgelingen' kan zo'n woord in de loop van de tijd hebben gekregen.De familie is dan erg groot geworden. Bij een gloednieuw woord 'computer' zijn het er maar enkele ('computeren', 'computerziek' e.d.. Maar bij 'zitten' horen veel woorden zoals we hierboven al hebben gezien. Zo kent het woordje 'sluiten' ook een groot aantal afleidingen zoals 'slot', bijsluiter', 'besloten" enz. Sommige van die woorden hebben zelfs een twee betekenissen gekregen. Denk maar eens aan 'sloot' als verleden tijd van 'sluiten' en 'sloot' als de natte greppel naast de weg.   In de onderstaande tabel nog een aantal voorbeelden van zulke woordfamilies in het Nederlands. Ze geven met elkaar aan hoe belangrijk de uitbreiding van de veronderstelde stamwoorden voor de woordrijkdom van de taal is geweest en nog kan zijn.

Gaan	Lopen	Sluiten	Staan	Slaan	Waken
ga ging gegaan begaan opgaan vergaan gaanderij gang ingang gaandeweg	loop liep gelopen loopje loop (geweer) loops aanloop verloop wedloop	sluiten sloot gesloten sloot (water) afsluiten besluiten opsluiten insluiten slot sleutel sluitstuk uitsluitsel	sta stond gestaan staander standje sta-in-de-weg bestaan opstaan verstaan stad stedeling	sla sloeg geslagen slag beslagen verslaan opslaan slager slachten	waak waakte gewaakt wakker wekken wekker wachten opwachten verwachten afwachten wachter

 

VERRASSINGEN    Hierboven zagen we al dat woorden op allerlei manieren kunnen onstaan. En uit klank van dat woord is de betekenis ons dan meestal meteen wel duidelijk. Maar we kunnen toch lelijk gefopt worden. Een mooi voorbeeld is de uitdrukking 'om de haverklap'. Je denkt dan al gauw aan een paard dat telkens een klap krijgt of iets dergelijks. Maar haver was ooit 'Avé"' en dat klappen slaat op klepperen, een klokje luiden. Het was dus oorspronkelijk telkens als het kleine Angelusklokje luidde. En dat gebeurde kennelijk veel! Een ander voorbeeld is de uitdrukking 'Het is mijn pakkian niet'. Menigeen hoort hier iets als een 'pakkie' in de zin van kleed of costuum dat niet past. Maar het woord komt van het maleise woordje 'pakkian' wat gewoon 'zaakje' betekent. En wat te denken van een 'nachtmerry'. Komt er dan in een droom een akelig paard langs? Nee, het woordje 'merry' is een verbastering van 'mare, een oud mooi oud woord voor een 'bericht'.

begin deze pagina

volgende hoofdstuk