Uit: de volkskrant 1608 2002 ; terug naar de studieverslagen

Hoe groot zijt Gij

Is de uitvinder van de rock 'n' roll nog slechts een melkkoe? Niets is minder waar. Voor zijn liefhebbers is Elvis Presley een bron van spiritualiteit. Vandaag spreekt dominee Fred Omvlee op de expositie Elvis is here, in Tilburg. 'Het geheim van Elvis is zijn religieuze lading'.

door Fred Omvlee

Een kwart eeuw na zijn roemloze hartstilstand in de badkamer van Graceland lijkt the King weer te leven. Of is hij definitief ten prooi gevallen aan het grootkapitaal? De Disney Corporation en Elvis Presley Enterprises hebben elkaar dit jaar helemaal gevonden. Disney-character Lilo is fan van Elvis en het buitenaardse schoothondje Stitch is bij McDonald's te winnen met een witte Elvis-cape.

Intussen scoort de platenfirma BMG, die de rechten van het Elvis-repertoire beheert, een wereldwijde nummer 1 met Presley die dankzij Junkie XL een soort 'Geen woorden, maar daden' zingt ter ondersteuning van een Nike-commercial. Waar duidt dit op? Is de uitvinder van de rock 'n' roll nu nog slechts een melkkoe? Is dit veelgeïmiteerde idool van miljoenen nu nog enkel de risee van de gevestigde popmuziek?

Niets is minder waar. Het zijn eerder aanduidingen dat de invloed van Presley verder reikt dan de serieuze popjournalistiek en de roddelpers ten tijde van zijn dood hadden kunnen vermoeden.

In de Verenigde Staten verschijnen naast de boeken van pop-analist Greil Marcus studies als van Gilbert B. Rodman, docent aan de universiteit van Zuid-Florida: Elvis after Elvis, the posthumous career of a living legend (New York 1996) en van Erika Doss, professor of fine arts aan de Universiteit van Colorado: Elvis Culture. Fans, Faith & Image (Kansas 1999). Zij belichten het fenomeen Elvis vanuit vooral sociologische hoek. Het geheim van Elvis is echter zijn religieuze lading.

Sinds Jerry-Lee Lewis zijn Great Balls of Fire aan het bijbelboek de Openbaring van Johannes ontleende, heeft de popmuziek haar religieuze karakter nooit verloochend. Elvis is voor zijn liefhebers wereldwijd een bron van spiritualiteit - lees: christelijk geloof.

Oppervlakkig gezien lijkt Elvis vooral de rol van een moderne heilige te vervullen. Zeker vanuit de Verenigde Staten zijn er vele gedocumenteerde gevallen bekend van Elvis-fans die klassieke vormen van religieus gedrag tentoonspreiden.

Het bekendste voorbeeld is het inrichten van een zogeheten Elvis-room, een aan Elvis gewijde ruimte thuis, met posters, foto's, lp's en andere memorabilia van de King. Zoals het een heilige past is er ook sprake van imitatie van Elvis. Gebaseerd op de opdracht tot imitatio Christi, de navolging van Christus, die zich in rooms-katholieke contreien uit in passiespelen en nagespeelde kruisigingen, nemen in de VS zeker 3000 ingeschreven Elvis-imitatoren de taak op zich hun idool zo getrouw mogelijk na te doen.

Pelgrimages zijn niet alleen onderdeel van gevestigde religieuze tradities, ook de Elvis-fans kennen dit verschijnsel. De twee plaatsen waar de pelgrims zich voornamelijk op richten zijn Memphis en Tupelo. Het hoogtepunt van de Elvis-devotie is jaarlijks de Death Week of Tribute Week in Memphis, in de week voorafgaand aan zijn sterfdag op 16 augustus. In de nacht van 15 op 16 augustus wordt de Candlelight Vigil gehouden, een stille tocht waarin bewonderaars met kaarsen door de Meditation Gardens van Graceland langs het graf van Elvis en zijn ouders lopen, tot aan het ochtendgloren.

In het nabij Memphis gelegen dorpje Tupelo is naast het herbouwde geboortehuis van Elvis een Elvis Presley Memorial Chapel gebouwd. Het opvallendste aan het interieur is een groot glas-in-lood-raam met een Christus-figuur. Deze Christus, met uitgestrekte armen, vertoont geen gelaatstrekken, maar draagt wel een witte cape. Houding en cape zijn, toevallig of niet, typerend voor de wijze waarop Elvis na een concert zijn fans bedankte.

De associatie van Elvis met religie leidt al gauw tot een religieuze pastiche: Elvis als Jezus, met alle voor de hand liggende vergelijkingen van dien. Het hoge camp-gehalte van Elvis is ook in Tilburg te zien, op de de tentoonstelling 'Elvis is hier' in het Tilburgse Faxx, podium voor hedendaagse kunst. De kunstenaarsgroep Tilburg CowBoys organiseerde de tentoonstelling als opmaat voor een Elvis Memorial.

In het werk van Carolus' Bienheureux ceuz qui meurent dans le seigneur, heeft Elvis de rol van Jezus ingenomen in een eucharistisch tafereel. Net als in het werk van Henk Tas, Elvis versus God, en in de vele lijkwaden met het true image van Elvis, door Erica Smulders. Wie niet te gevoelig is voor blasfemie kan hier misschien om glimlachen, echt grappig wordt het zelden.

Evis-fans zijn er terecht op gebrand serieus genomen te worden. Niettemin zijn het juist de ietwat bizarre trekjes die Elvis als spirituele bron een aantrekkelijke, hartige toets geven. Geloof anno 2002 moet het al vaak genoeg met een overdaad aan fundamentalisme stellen in plaats van met een beetje fun. In de portretten van de vier Elvis-imitatoren van Herman Poppeleers schuilt al iets van de kern: vier aandoenlijke stakkerds kijken ons aan met vetkuiven en witte pakken. Elvis vindt zijn fans niet onder de intellectuelen en hooggeplaatsten. Het zijn de low lifes die zich in hem herkennen.

De religieuze achtergrond van Elvis zou het beslist niet toestaan dat men hem als heilige betitelt. Elvis groeide op in het zuiden van de Verenigde Staten als enig kind van Vernon en Gladys Presley. Blanke Amerikanen van Schots-Ierse origine. Blank weliswaar, maar arm.

Het geestelijke klimaat waarin Elvis opgroeide, kenmerkte zich door een opgewekte kerkelijke leer. 'De mens is zondig, we zijn verloren, maar we kunnen ons bekeren: het eind der tijden is nabij en de genadige Liefde van God zal ons dan ten deel vallen.'

Deze theologie van de 'Pinksterbeweging' is een perfecte mengeling van een veeleisende Europees-puriteinse moraal, en een blijmoedige, sensuele Afro-Amerikaanse volksspiritualiteit. Elvis en zijn mede-kerkgangers werden door de meer gevestigde kerken spottend Holy Rollers genoemd, vanwege hun swingende manier van belijden.

Niet alleen theologisch stond Elvis op een kruispunt van blank en zwart denken, ook muzikaal gezien stond hij aan allerlei invloeden bloot. Als white trash (vader Vernon zat een tijdje in de gevangenis gezeten voor belastingfraude) behoorde hij eerder tot de kansloze onderlaag van negroes, zoals ze toen nog werden genoemd.

De blues en black gospel die hij van zijn zwarte buren in Memphis hoorde, mengde hij als vanzelf met de blanke southern gospel en country. In de studio en op het podium deed Elvis niets anders dan wat hij in de kerkzaal gewend was. Hij heeft vrijwel geen eigen stukken geschreven, hetgeen hem wordt aangewreven door hen die hem zijn koningschap willen ontzeggen.

Hij had daarentegen een geniale manier van arrangeren en fraseren, die uit de volle breedte van de muzikale stromingen van zijn tijd putte en bekende stukken een ongekende glans kon geven. Zijn zodanig bewerkte gospel How Great Thou Art, dat nog steeds in orthodox-protestantse kringen in Nederland geliefd is als 'Hoe groot zijt Gij, o Heer' van Johannes de Heer, bezorgde hem een Grammy-award.

Heiligenvererering past bij Elvis, noch bij zijn fans. Zij blijken volgens Erika Doss in haar boek Elvis Culture. Fans, Faith & Image nooit te beogen hem te vereren. Zij blijven trouw aan hun gevestigde religieuze instituties.

Elvis is daarbij wel een mediator, een middelaar, een 'Christ-like figure'. Zowel Elvis' eigen religieuze achtergrond als de oprechte motieven van de fans dragen bij aan Elvis als serieuze bron van spiritualiteit.

Ook het leven van Elvis leent zich voor verkondiging van het evangelie. Veelzeggender dan de verhalen over zijn liederlijkheid is zijn voorliefde voor gospels, die hij tijdens zijn hele carrière graag zong op het podium, óók voor en na optredens in de kleedkamer. Zoals blijkt uit de onlangs uitgebrachte DVD He Touched Me bad hij met de zangeressen van zijn backing vocals, the Sweet Inspirations, om genezing voor één van de zangeressen.

Dit incident wordt ondersteund door talloze verslagen van zijn andere begeleidingsgroepen. Met Elvis erbij geen seks en drugs, wel gebed, bijbellezing en rock 'n' roll. Bekend is ook Elvis' antwoord wanneer hij als the King werd aangesproken: 'Er is maar één koning: Jezus Christus.'

Dat dit ongepolijste genie, die de rock 'n' roll vanuit de kerk de wereld in stuurde, geen glanzende bekering doormaakte en een happy end beleefde, maakt hem helemaal geschikt voor de evangelieverkondiging. Juist zijn verslaving aan medicijnen, juist zijn depressies, juist zijn eenzame dood, maken hem evangelie-fähig.

Kern van de bijbelse visie op de mens is immers dat de gebroken mens, de hoer en de tollenaar, kostbaar zijn in Gods ogen. Voor miljoenen fans roept het ongelukkige leven van Elvis herkenning op. Of het nu een scheiding is, een verslaving, eenzaamheid of een laag zelfbeeld: doordat Elvis met dezelfde ellende kampte, wordt het leed voor de fan verzacht.

Elvis als Christus-figuur is een inkopper voor de gevestigde kerken. Elvis Presley, deze lijdende mens, functioneert als brug naar Jezus Christus. Waar de geïnstitutionaliseerde kerken de massa niet meer bereiken, raakt deze moderne man van smarten mensen in hun ziel.

Durf eerst te erkennen dat je een low life bent, die al even weinig bakt van het leven als de man die oppervlakkig gezien de American dream zelve was. Wanneer die identificatie met Elvis is geschied, volgt er misschien de verlossende fase die de Tilburgse kunstenaar Sander van Bussel ons toont: Elvis as me. Dan keert als een boemerang heel de genialiteit, aantrekkelijkheid en spiritualiteit van Elvis Aron Presley op onszelf terug.

Fred Omvlee (1965) is theoloog en predikant van de Samen op Weg-gemeente in Monnickendam. Hij spreekt vandaag op de Elvis Memorial in Tilburg, georganiseerd door de Tilburg CowBoys. Dit artikel is een bewerking van die toespraak.