| Oegstgeest kent een aantal oude waterlopen die met een beetje fantasie nog wel te herkennen zijn. Het rechte Oegstgeesterkanaal verving een oude licht kronkelige vliet. Aan de noordkant van Haaswijk loopt de oude trekvaart naar Haarlem. Aan de Zuidkant van het dorp ontwikkeld zich een nieuwe wijk waarmee Oegstgeest straks weer een dorp aan de rivier de Rijn gaat worden. In de wijk Poelgeest zijn nieuwe waterbassins gebouwd. Wat doen die daar? Onderwerpen waar best iets over te vertellen valt. Het zijn er wel niet veel maar Oegstgeest telt ook enkele waterkunstwerken zoals het opvallende waterobject in Haaswijk en het grote waterrad bij de spoorlijn in Poelgeest. Ook daar valt vast wat over te vertellen. |
 Historische kaart Twee kanalen Kunstig met water Natte wijken (Poelgeest en Nieuw Rijngeest) |
| Een historische kaart |
 Kaart: uit de Grote Atlas van de Hoogheemraadschappen (J.Dou en S.Brouckhuyzen, 1687), gekopieerd uit "Blauwe Ader van de Bollenstreek, 350 jaar Haarlemmertrekvaart - Leidsevaart" (2007). |
Voor liefhebber van historische zaken valt er veel op deze kaart uit 1687 te beleven. De wegen zijn nog ondergeschikt aan de waterlopen die dan ook opvallend zijn weergegeven: de Mare (met de Poel), de Leede, de Oude Vliet en de trekvaart naar Haarlem. Linksonderaan komt ook nog net de Rijn in beeld. Even links van het midden vinden we de buurtschap rond de Groene of Willibrordkerk. Pal eronder is de oude Vliet te zien die de verbinding vormt tussen de kronkelende Mare (rechts) en de eveneens kronkelende Vliet in Rijnsburg (links). Vanaf de Dorpstraat loopt een weg zuidwaarts (de huidige Rhijngeesterstraatweg) en buigt voorbij de aanduiding Vijfhuisen naar rechtsonder af richting Leiden (de huidige Geversstraat en de Rijnsburgerweg). De andere kant op, naar het noorden, vinden we de Heerwegh (thans Haarlemmerstraatweg) naar Sassenheim. De oude Vliet kende een dwarskreek die in het huidige |Oegstgeest nog is terug te vinden. De poot naar beneden maakt een scherpe bocht naar links, de plaats van het bekende molentje aan de Irislaan. |
|
Rechts op de kaart vinden we langs de Mare het "Thuis te Poelgeest" (kasteel Oud Poelgeest) en rechtsboven op de zandrug langs de Leede treffen we het langgerekte dorp Warmond aan. De - in vrijwel rechte lijn aangelegde - trekvaart naar Haarlem doorsnijdt de polders boven Oegstgeest om (buiten de kaart) in Voorhout rechtsom te buigen richting Haarlem. Even voorbij het begin van de trekvaart vinden we de aanduiding Tol, de plek van het nog steeds bestaande Tolhuys. | |
| Twee kanalen |
|
De Haarlemmertrekvaart Dit jaar is het 350 jaar geleden dat de trekvaart van Leiden naar Haarlem gereed kwam. Tot die tijd was Amsterdam alleen per zeilboot over het gevaarlijke Haarlemmermeer te bereiken of anders met paard en wagen over hobbelige zandwegen via de route Sassenheim, Lisse en Haarlem. De komst van de door Leiden en Haarlem betaalde trekvaart met jaagpad betekende in die tijd dan ook een enorme vooruitgang. De trekvaart takte bij Warmond af van de Mare en liep vervolgens boven Oegstgeest langs richting Voorhout en vandaar naar Haarlem. In Lisse (halfweg) konden de paarden gewisseld worden. Aan beide zijden werd een tolhuis gebouwd. Het tolhuis aan de Leidse kant bestaat nog steeds en werd in 2005 grondig gerestaureerd en als kantoor annex luxe restaurant in gebruik genomen. De overdekte trekvaartschuiten voeren volgens een vaste dienstregeling tussen Leiden en Haarlem. Het vervoer was wat langzamer dan de postkoets maar wel veel geriefelijker. De boot werd bestuurd door een schipper en werd voorgetrokken door een jager op het jachtpad waarvan het paard dat door middel van een touw met de mast van de boot was verbonden. |
 Links het zicht op Leiden met de Pieterskerk in de verte. (tekening in Oost Indische inkt, Regionaal Archief Leiden) |
 Oude Tolhuys, gezien vanuit Haaswijk richting Haarlem. Het oorspronkelijke jaagpad bevindt zich aan de rechterzijde van de vaart. |
| In het topjaar 1677 vervoerden de trekschuiten bijna 3000 passagiers per week. Rond 1810 kwam de bestrating van de weg naar Haarlem gereed. De concurrentie van het vervoer op de weg nam toe. De in gebruikname van de spoorlijn naar Haarlem en Amsterdam betekende de doodsteek voor de trekschuit, al bleef het goederenvervoer tot 1950 nog wel gebruikmaken van de trekvaart. Wat thans rest is een rustieke noord-zuid waterverbinding in deze regio waarvan het gedeelte langs Haaswijk met het Tolhuys zeker een van de aardigste is. |
|
Het Oegstgeester Kanaal In de jaren dertig van de negentiende eeuw zorgden overstromingen van het Haarlemmermeer regelmatig voor grote problemen. Er werd daarom een plan gemaakt om het meer in te polderen. In 1852 was de droogmaking voltooid. Maar zoals ook elders vermeld (zie het hoofdstuk "Ondergrond") betekende een droge Haarlemmermeer dat het overtollige water van Rijnland voortaan westwaarts moest worden afgevoerd. Daarom werd besloten de bestaande smalle vliet te vergraven tot een brede vaart, het huidige Oegstgeester Kanaal.
Op het kaartfragment uit 1800 is het tracé met twee rode lijnen aangegeven. Een aantal percelen moesten worden onteigend omdat ze midden in het geplande kanaal lagen. Zo werd de oude boerderij "Haaswijk" afgebroken en ten noorden van het kanaal opnieuw herbouwd. Aan de noordkant van het kanaal (rechts op de foto) is in het verleden een strook land vrijgehouden van bebouwing om het kanaal nog te kunnen verbreden als de klimaatswijziging dat noodzakelijk maakt. Er zijn plannen in de maak om deze strook in te richten als (natte) ecologische verbindingszone. |
| Kunstig met water |
De waterput van kasteel Oud-Poelgeest Hij ligt wat verscholen in het groen, deze zeer oude waterput. Op de zijkant staat in wat verweerde vergulde letters het jaartal 1550. Daarmee is deze put de oudste stenen constructie in Oegstgeest. Hoe oud is oud? Wel de put werd aangelegd kort nadat de gevierde keizer Karel V Spanje en de Nederlanden had overgedragen aan zijn beruchte zoon Philips II tegen wie de noordelijke Nederlanden al spoedig in opstand zouden komen. Het kasteel zelf dateert oorspronkelijk uit de middeleeuwen maar het gebouw werd ten tijde van het beleg van Leiden met de grond gelijk gemaakt om de Spanjaarden geen gelegenheid te geven er zich te nestelen. Maar de put overleefde deze vernieling. Waarschijnlijk was vergiftigen van het water in de put met enkele kadavers voldoende om de vijand de voet dwars te zetten. De put is opgebouwd uit een drietal segmenten van blauwe hardstenen waarop in de hoek zuilvormige versieringen zijn aangebracht. Om veiligheidsredenen zit er een simpele houten deksel met rooster op. U vindt de waterput door aan het begin van de oprijlaan na het hek meteen het eerste pad rechts te nemen en dan na ca. 15 meter het pad naar links in te slaan. Ga bij de volgende splitsing weer links af en u komt de put vanzelf tegen. |
De ijskelder van kasteel Endegeest IJs is bevroren water, dat weten we allemaal. Vandaar dat de opmerkelijke ijskelder van kasteel Endegeest een plaatsje verdient op de site van een Milieu-educatiecentrum dat immers "water"als thema heeft gekozen. De ijskelder werd aangelegd in 1842 in een tijd toen de winters nog koud en vooral lang waren. Het was dus geen kunst om een aantal mooie ijsbrokken uit het ijs van de slotgracht te zagen en die voor gebruik in de zomer op te slaan in een koele kelder vlak bij het kasteel. De kelder is half ingegraven en van een isolerende aarden wal voorzien. U vindt de ijskelder door rechts om het kasteel te lopen. Het kasteel zelf duikt voor het eerst in de stukken op in 1307. Tijdens het beleg van Leiden in 1572/1573 werd het kasteel op twee hoektorens na geheel verwoest. Rond 1610 was een gedeelte ervan al weer herbouwd. In 1800 werd de familie Gevers eigenaar van kasteel en landgoed en brak er een goede tijd aan voor het kasteel, zeker toen Jonkheer Daniël Theodoor Gevers (1793-1877) er de scepter zwaaide. Hij was het die het kasteel verder uitbreidde en er deze ijskelder liet aanleggen. In het kasteel zetelt tegenwoordig het hoofdkantoor van de zorginstelling Rivierduinen. |
Waterrad Poelgeest, een ontwerp Hanshan Roebers Een grote blikvanger in de wijk Poelgeest, zeker vanuit de trein gezien. Het rad wordt - als het goed is - licht voortbewogen door het water dat bij flinke regenval vanuit Poelgeest de Klaas Hennepoelpolder in stroomt of bij grote droogte juist weer naar Poelgeest terug wordt geleid (zie ook het volgende item). Helaas valt er alleen van zeer dichtbij soms iets van die beweging voor- of achteruit waar te nemen en is het originele lichtgetinte hout inmiddels verweerd tot een grijsgrauw geheel. |
| Natte wijken (Poelgeest en Nieuw Rijngeest) |
|
De waterbassins van Poelgeest In de Klaas Hennepoel-polder en de Veerpolder, ten noorden van de nieuw-bouwwijk Poelgeest, ligt een klein natuurgebied met een belangrijke functie bij het beheer van het regenwater. In de Klaas Hennepoelpolder is bij het poldermolentje een zigzaggend waterbassin (B) aangelegd, waarin regen-water uit de wijk Poelgeest wordt opgevangen en gezuiverd. Zo wordt ook voorkomen dat bij hevige regenval de riolen overlopen waardoor er via riooloverstorten ongezuiverd rioolwater in de sloten terecht zou komen. De Klaas Hennepoelpolder en vooral de Veerpolder fungeren daarnaast ook als buffer tegen wateroverlast, omdat bij overmatige regenval het te veel aan water daarin tijdelijk kan worden opgeborgen. 
Zonder dergelijke buffers zou een veel grotere capaciteit van de uitwateringssluizen in o.a. Katwijk nodig zijn om al het overtollige water naar zee te pompen.Poelgeest was één van de eerste woonwijken in Nederland waar een dergelijk apart regenwatersysteem werd toegepast. Niet al het regenwater uit Poelgeest gaat naar de Klaas Hennepoelpolder. Regenwater dat op drukke wegen en parkeerplaatsen valt, wordt verontreinigd door o.a. benzine, olie, roet- en rubberdeeltjes. Dit vuile water gaat gewoon het riool in. Het water van daken en tuinen e.d. gaat via een apart systeem naar het driehoekige opvangbassin bij de ingang van de wijk,. Onderdeel van dit systeem zijn de open gootjes die her en der in de wijk liggen. Vanuit het opvangbassin gaat het water via een buis onder de Holle Mare (rood-witte pijl) naar een inlaatpunt in de Klaas Hennepoelpolder. In het zigzagsysteem zuiveren waterplanten als riet, lisdodde en biezen e.d. het water van het teveel aan voedingsstoffen en kleine verontreinigingen. Het water stroomt daarbij langzaam naar het noorden, naar de lager gelegen Veerpolder. Vanuit de Veerpolder kan in droge tijden weer water teruggepompt worden naar de sloten in de wijk Poelgeest. Om dit proces voor iedereen zichtbaar te maken is het grote houten waterrad (R, naast de spoorlijn) aangelegd dat mee beweegt met de waterstroom. |
Nieuw Rijngeest
Vraag het aan een willekeurige Oegstgeestenaar "Ligt Oegstgeest aan de Rijn" en hij of zij zal zeggen "Nee, niet dat ik weet.Ja Leiden en Leiderdorp liggen aan de Rijn en natuurlijk ook Katwijk aan de Rijn en Alphen aan de Rijn. Maar Oegstgeest? Maar met de komst van de nieuwe wijk Nieuw Rhijngeest (voorheen Rijnfront) gaat dat veranderen. Oegstgeest ligt straks prachtig aan de oude historische Rijn, ooit een brede stroom zeewaarts en vele eeuwen lang de grensrivier van het Romeinse Rijk . Er komt een paralelle Oude Rijn met kanaalaftakkingen in de wijk (figuur hiernaast) zodat veel woningen aan het water komen te liggen. (zie ook bij het hoofdstuk 'Polders') |
| © a.m.siebers (2008, 2913) | naar begin van deze pagina |