HOME

POOLSE IMMIGRANTEN

Wie het telefoonboek van Duitsland, Denemarken, Canada of de Verenigde Staten wel eens open heeft geslagen zal misschien de naam Werk tegen zijn gekomen. Mijn eerste kennismaking met onze familienaam buiten Nederland was op de terugreis langs Midden-Europese steden. In 1992, ik was nog maar nauwelijks begonnen als genealoog, stond ik in Regensburg voor een nauwelijks te missen naambord van Frau Dr. Rita van [sic] den Busch-Werk. Tot nu toe heb ik echter (nog) geen bloedverwantschap kunnen ontdekken met mijn naamgenoten buiten Nederland. Alle sporen lopen naar Duitsland (Pruisen) respectievelijk Polen.

 
 

Ook een in Nederland woonachtige familie Werk deed mij in Polen belanden. Spittend in het knipselarchief van de Nederlandse Genealogische Vereniging stuitte ik namelijk op een overlijdensadvertentie van pater Raynaldus (Erwin) Werk, Trappist van de Achelse Kluis. Ongeloof en verbazing maakte zich meester van mij over een in Petrograd (St. Petersburg) geboren familielid. (Op dat moment had ik nog geen flauwe notie van een katholieke familie Werk(s) in Utrecht.) Dat is zo goed als zeker een verkeerde aanname geweest zoals verder in dit verhaal duidelijk zal worden. Kort na deze ontdekking vond ik in Naarden de rouwbrief van zijn in Heemstede overleden vader Reinhold Werk, geboren te Lodz in Polen en getrouwd te München-Gladbach. Zoals zo vaak leveren dergelijke ontdekkingen meer vragen dan antwoorden op. Op dus naar het Staatsarchief in Lodz. Ondanks het moeizaam verlopend schriftelijk contact met deze instantie kwamen de gevraagde akten in mijn bezit. Een in Polen geboren collega, die aanbood om een trouwakte uit 1875 en een doopakte uit 1881 te vertalen, trakteerde mij vervolgens op een meewarige glimlach. Zijn lagere school Russisch (!) was te veel uit zijn geheugen weggevloeid om vertalingen te kunnen maken. (De oplossing vond ik overigens in m'n woonplaats 'vlak om de hoek'.) Een oudere doopakte, in 1852 opgemaakt in het vlakbij Lodz gelegen Pabianice, vereiste daar en tegen weer kennis van de Poolse taal. Gezien de, bijna uitsluitend, Duitse voor- en familienamen van de opgevoerde personen en de rol die de Evangelisch-Augburgse Kerk bij de plechtigheden speelde ga ik uit van Duitse emigranten. De opkomst van Lodz als industriestad, in 1820 niet meer dan 799 inwoners tellend, is bovendien voor een groot deel te danken aan Duitse emigranten. Vooral wevers en ambachtslieden werden vanaf dat jaar gevraagd om zich in Lodz te vestigen. Het resultaat van die werving was dat in de eerste helft van de twintigste eeuw de bevolking van Lodz nog voor eenderde uit voormalige Duitsers bestond. Ongetwijfeld komt de familie Werk in dit verhaal van oorsprong ook uit Duitsland.

Genealogie Poolse familie Werk (verkort)
I. Samuel Werk, geboren omstreeks 1827, pachter, dagloner. Trouwde Karoliny Kühnart (Karolina Kinast), geboren omstreeks 1824.
Uit dit huwelijk:
I.1 Wilhelm Werk, volgt II.
# # # # #
II. Wilhelm Werk, geboren Olechów 26 december 1852, gedoopt Pabianice 28 december 1852, overleden Lodz 1 juli 1925, wever. Trouwde Lodz (Evangelisch-Augsburgse kerk) 16 oktober 1875 Amalie (Amalia) Augusta Feige, geboren Lodz januari 1855, overleden Lodz 7 april 1935. Dochter van Franz Feige, wever, en Johanna Rolle.
Uit dit huwelijk:
II.1 Reinhold Werk, volgt III.
# # # # #
III. Reinhold Werk, geboren Lodz 4 mei 1881, gedoopt Lodz (Trinitatiskirche) 5 mei 1881, overleden Heemstede (Huize St. Bavo) 14 augustus 1961, begraven Heemstede (RK begraafplaats Berkenrode) 17 augustus 1961, chemigraaf (clichémaker: graveerwerk met chemische procédés), graveerde koperen cilinders voor rotatiedruk, in dienst van drukkerij De Spaarnestad. Trouwde München-Gladbach 4 augustus 1909 Anna Katarina Klüttermann, geboren München-Gladbach 5 maart 1883, gedoopt München-Gladbach 6 maart 1883, overleden Heemstede 28 oktober 1965. Dochter van Peter Joseph Klütterman en Helena Küpers.
Uit dit huwelijk:
III.1 Alicja Aleksandra (roepnaam Alice) Werk, geboren Lodz 19 april 1914, overleden Overveen 10 februari 2001. Trouwde Haarlem 24 januari 1940 Theodorus Hendrikus (roepnaam Ted) Vermeulen, geboren Haarlem 21 oktober 1914, overleden Bloemendaal (Résidence Fleurage) 4 september 2005, Ridder in de Orde van Oranje Nassau, directeur en mede-eigenaar Vermeulen-Hollandia - bouw van carrosserieën en schuifdaken. Zoon van Johannes Wilhelmus Vermeulen, wagenmaker, directeur Vermeulen-Hollandia b.v., Haarlem-Oudenbosch-Kampen-Antwerpen, en Anna Elisabeth Broekhuijzen.
III.2 Erwin Werk, volgt IV.
# # # # #
IV. Erwin Werk (pater Raynaldus), geboren Petrograd (St. Petersburg) 27 maart 1917, overleden Achel (België) 6 november 1991, begraven Achel (kloosterkerkhof) 13 november 1991, ingetreden Achel, abdij Achelse Kluis, 14 september 1936, trappist (monnik van een uiterst strenge orde, een afzonderlijke tak van de cisterciënzers, ontstaan in 1664 in het Franse klooster van O.L. Vrouw van La Trappe).
Congolees trappistenklooster Samen met de paters Lambertus, Emmanuel en Adelbertus, en de broeders Arnoldus1 en Marinus vestigt pater Raynaldus zich op 10 februari 1958 in Congo. Na het verwerven van de nodige gronden krijgen zij in 1959 officieel toestemming een noviciaat te beginnen in Kasanza. Pater Emmanuel van Gassel fungeert als eerste novicenmeester. Kandidaten stromen toe, vele novieten ontbreekt het echter aan doorzettingsvermogen en haken in hun proeftijd af. Ook hun onbekendheid met het contemplatieve leven speelt daarbij een belangrijke rol. Desondanks levert de eerste lichting een 'zwarte parel op': Edouard Mununu, de eerste inlander die tot overste en in 1986 zelfs tot bisschop van Kikwit wordt gewijd.
Met inbegrip van novicen en postulanten bestaat de kloostergemeenschap in 2006 uit achttien monniken. Novicenmeester is de enige Europeaan pater Irénée afkomstig uit de abdij van Timadeuc in Bretagne. In aanwezigheid van zo'n 300 genodigden, waaronder oud-prior van Kasanza monseigneur Mununu, is het gouden jubileum op zondag 10 februari 2008 gevierd.
Lees het uitgebreide artikel Monniken uit de Achelse Kluis op Leven en folklore onder de Leendse toren.
 
De omzwervingen van Reinhold Werk
Inleiding. Polen was sinds het Congres van Wenen in 1815 een koninkrijk (Congres-Polen), met een eigen parlementair systeem en een leger, en maakte deel uit van het Russische keizerrijk. Tevergeefs kwamen de Polen in 1830 – 1831 en 1863 in opstand tegen de onderdrukking van de Russische tsaar. Het resultaat was in beide gevallen een politiek van strenge russificatie. Tsaar Alexander III (1881 – 1894) maakte een eind aan de door zijn vader Alexander II (1855 – 1881), die onder andere in 1861 de lijfeigenschap ophief, ingezette liberale hervormingen. Met hulp van kerk en onderwijs intensiveerde hij het russificeringsbeleid. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat de in 1881 te Lodz geboren Reinhold Russisch sprak. Pas na de Eerste Wereldoorlog zou Polen in 1918 zijn zelfstandigheid terug krijgen. Deels alleen, deels met zijn gezin begon Reinhold Werk vanuit Lodz omstreeks 1909 een zwerftocht door Europa. Vrijwillig, maar ook gedwongen door de Russische Revolutie (1917), de Eerste (1914-1918) en de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) zette hij keer op keer de volgende stap op zoek naar werk en inkomen. Aan de hand van twee documenten [1,2] heb ik zijn zwerftocht gereconstrueerd. Deze zou uiteindelijk een halve eeuw duren en eindigen in Nederland.
 
Reinhold Werk leerde voor graveur in Lodz, welke stad aan het eind van de negentiende eeuw het middelpunt was van de productie van katoenen weefsels. Vader Wilhelm Werk was wever in Lodz zoals ook Benjamin Loze en Karl Rolle, in 1875 getuigen bij zijn kerkelijk huwelijk, dat beroep aldaar uitoefenden. Reinhold trok omstreeks 1909 naar Duitsland. 'Onkel [Reinhold] hatte eine besser Aufstiegsmöglichkeit wenn er eine Zeitlang in Ausland gearbeit hätte […]', aldus nicht Othilië. Hij vond een baan in München-Gladbach [3] en raakte daar bevriend met een broer van zijn toekomstige echtgenote Anna Katarina Klüttermann. Vlak na hun huwelijk vestigden Reinhold en Anna zich in Lodz waar zij onderdak kregen bij de ouders van Reinhold. 'Als Onkel mit der Tante wieder nach Lodz kam, bekam er eine gute Stellung. Tante gefiel es ja auch gut bei uns. Einmal war auch Deine [Alicja’s] Groszmutter Frau Klütterman bei uns zur Besuch, das weisz ich noch sehr genau, als sie wieder abreiste sagte sie zu meinen Groszeltern: "Nun kann ich ruhig abreisen ich weisz wo meine Tochter ist.'"
 
Meteen na de geboorte van dochter Alicja en voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog trok het gezin in 1914 naar de Russische hoofdstad Petrograd, waar Reinhold een goede betrekking kreeg: 'Onkel hatte ein gute Stellung, ihr wohntet in einer der Prachtstraszen, hattet auch Dienstboten'. Of Anna kon aarden in St. Petersburg is twijfelachtig. In tegenstelling tot Reinhold sprak zij namelijk geen Russisch. De enige woorden die zij sprak waren 'Nje ponimaju' of wel 'ik begrijp niet'. Met het uitbreken van de Russische revolutie in 1917, het jaar waarin zoon Erwin is geboren, kwam er ook een eind aan de welstand van het gezin Werk. Zij behoorden immers tot de bourgeoisie, die moest wijken voor het boeren- en arbeidersproletariaat. Om zijn gezin nog enigszins te kunnen onderhouden werkte Reinhold als drukker. Met achterlating van alle bezittingen, en alleen met het geld dat de verkoop van sieraden, bontjas en stola van Anna had opgebracht, werd het gezin uiteindelijk in 1918 gedwongen Rusland te verlaten. 'De oorzaak was wel dat zijn zwager (Duitser) in hetzelfde bedrijf werkzaam was en men dacht dat hij ook Duitser was. Ondanks het feit dat hij de taal goed beheerste, op school Russisch onderwijs heeft gehad en een Russisch paspoort had, moest hij toch Rusland verlaten. Het leven werd hem moeilijk gemaakt zoals schieten door open ramen.'
Na een reis van ongeveer drie weken vestigden zij zich weer in Lodz, waar het gezin opnieuw introk bij de ouders van Reinhold. In het door Duitsland bezette Polen was de werkgelegenheid echter slecht, 'de fabrieken lagen allemaal stil'. Agenten uit Duitsland zochten seizoenarbeiders voor de landbouw. Reinholds zuster besloot daarop zich samen met haar dertienjarige dochter Othilië en haar vijftienjarige zoon te laten inschrijven voor de periode mei tot en met december. Omdat de oorlog in december nog niet ten einde was mochten zij niet terug naar Lodz.[4] Zij verhuisden naar een grotere plaats: Dreetz 14 km ten noordoosten gelegen van Neustadt an der Dosse (Brandenburg), waar reeds bekenden van de moeder naar toe waren gegaan, en woonden met meerdere families in een arbeidershuis van een landeigenaar. Iedere familie had zijn eigen slaapkamer, de woonkamer met een grote stenen oven werd gedeeld.
Ook Reinhold Werk zocht werk in die omgeving. Aanvankelijk probeerde hij in Berlijn aan de slag te komen, wat hem niet binnen vijf dagen lukte waardoor Reinhold, Anna en hun beide nog jonge kinderen – Alicja en Erwin zullen ongeveer vijf en twee jaar oud zijn geweest – gedwongen waren de Duitse hoofdstad te verlaten. Hun volgende bestemming was Dreetz waar zij in hetzelfde arbeidershuis woonden als Othilië en haar twee kinderen. Reinhold werkte in de landbouw en Anna verzorgde de gemeenschappelijke maaltijden. Op de vrije avonden vermaakten de gezinnen zich met vioolmuziek en dansen. Alicja leerde daar de polka dansen. Haar ouders wilden echter weer graag naar Rheinland waar Alicja’s grootouders nog steeds in München-Gladbach woonden. Met steun van oom Willie Klüttermann die aan een valse pas kon komen, Rheinland was nog door de Engelsen bezet, en een etage in zijn woning ter beschikking stelde, streek Reinhold zich met zijn gezin neer in München-Gladbach. 'Mijn grootouders Klutermann kwamen bij ons inwonen. Of omgekeerd. Ik ben daar tot de derde klas op school geweest.' De inflatie stak echter de kop op, hetgeen in 1923 tot zeer hoge werkloosheid zou leiden. Op 114.000 inwoners waren 35.000 inwoners werkloos en werkten nog eens 15.000 kort.[5]
Reinhold vond echter een goede baan in Haarlem, waar hij in 1921 als graveur en chemigraaf in dienst trad van drukkerij De Spaarnestad. Volgens zijn dochter was hij kundig in driekleurendruk. 'Als Tante dann das schlimme Bein hatte, kam ich doch auch eine Zeitlang zu euch, da war schon die Inflation, da muß 1921? gewesen sein. Onkel arbeitete damals in Holland und kam alle 14 Tage und brachte das große Geld.' Aldus nicht Othilië, die op dat moment ongeveer zestien jaar oud was en waarschijnlijk een handje in de huishouding hielp. In het bezit van Poolse paspoorten vestigde het gezin zich in 1922 in Haarlem. Alicja doorliep in Haarlem de MMS en verwierf begin 1940 door haar huwelijk met Ted Vermeulen het Nederlanderschap. Broer Erwin bezocht het Gymnasium van de Kruisheren in Uden en trad op negentienjarige leeftijd in de Sint Benedictusabdij van de Achelse Kluis.
 
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zou opnieuw een moeilijke periode aanbreken voor Reinhold en Anna Werk. Duitsland viel 1 september 1939 Polen [6] binnen, Nederland zou 10 mei 1940 volgen. Zij werden volgens dochter Alicja als 'Volksduitsers' [7] beschouwd. Polen bestond immers niet meer in de ogen van Duitsland. Reinhold kreeg op 64-jarige leeftijd een oproep voor de militaire dienst en werd in Haarlem door de Duitse bezetter ingezet voor bewakingsdiensten. Na de capitulatie op 5 mei 1945 werd Reinhold in IJmuiden op de boot naar Wilhelmshafen gezet. Lopend van boerderij naar boerderij bereikte hij na elf dagen München Gladbach. Ongetwijfeld zal zijn voettocht in afstand langer zijn geweest dan 285 km hemelsbreed. Reinhold trof een zwaar vernielde stad aan, 60 % van de binnenstad was verwoest. [5] Toevalligerwijs trof hij daar Anna’s oom Willie Klüttermann aan, die vanuit Thüringen waar familie Klüttermann zich had terug getrokken, polshoogte kwam nemen.
Terug in Thüringen [8] besloot de familie, kennelijk niet gerust op de bedoelingen van de Russische bevrijder ('Toen de Russen naderbij kwamen, waren er zo alarmerende berichten'), in een groepje van tien personen terug te lopen naar München Gladbach. ‘s Nachts werd in een schuur geslapen, een paar man hield de wacht. Met geld en goederen probeerde Reinhold, die Russisch sprak, te onderhandelen met Russische grenswachten. Dat verliep nogal moeizaam, totdat de groep bij een grensovergang voor een rol stof werd doorgelaten. Met het hoognodige meubilair van bevriende mensen betrokken Reinhold en Anna Werk een paar kamers in München Gladbach Rothausen. Beschouwd als Oost-Duitse vluchtelingen kregen zij financiële ondersteuning van de West-Duitse overheid. Desondanks zouden ze nog veertien jaar onder armoedige omstandigheden leven. Ted Vermeulen haalde zijn schoonouders in 1959 uiteindelijk naar Nederland. In het Volkswagenbusje paste hun hele huisraad. Hun allerlaatste bestemming was Heemstede, waar Reinhold in 1961 en Alicja in 1965 zouden overlijden.
 
Verblijf- en woonplaatsen Reinhold Werk (afstand in kilometers hemelsbreed)
Wanneer Vertrekplaats Via Bestemming Richting Afstand
1909 Lodz   München-Gladbach westzuidwest 900
1909 München-Gladbach   Lodz oostnoordoost 900
1914 Lodz   Petrograd noordnoordoost 1130
1918 Petrograd   Lodz zuidzuidwest 1130
1919 Lodz Berlijn Dreetz westnoordwest 490
1919 Dreetz   München-Gladbach zuidwest 530
1922 München-Gladbach   Haarlem noordwest 180
1945 Haarlem IJmuiden Wilhelmshafen noordoost 275
1945 Wilhelmshafen   München Gladbach zuidzuidwest 285
1945 München Gladbach   Thüringen oost 320
1945 Thüringen   München Gladbach west 320
1959 Mönchengladbach   Heemstede noordwest 180
Totaal afgelegde afstand: <<6640 km>>
Voor deelstaat Thüringen is als rekenpunt hoofdstad Erfurt gekozen. In werkelijkheid zullen de afgelegde afstanden (veel) langer zijn geweest: zo is de tweewekelijkse 'pendel' van Reinhold Werk tussen Haarlem en München-Gladbach niet meegerekend en mag voor de bootreis van IJmuiden naar Wilhelmshafen naar schatting 100 km meer gerekend worden.

Geraadpleegde bronnen

[1] Levensverhaal van en, op verzoek van haar kinderen, op schrift gesteld door Alicja Alexandra Werk. Ter inzage gekregen van haar echtgenoot Ted Vermeulen, Overveen 2002.
[2] Liebe Alice [Alicja] lieber Tedd und alle Liebe!, Brief gedateerd 2 maart 1984, geschreven door Othilië, nicht van Reinhold Werk. Ter inzage gekregen van Ted Vermeulen, Overveen 2002.
[3] Mönchengladbacher Stadtchronik. Geraadpleegd via internet, maart 2002. München Gladbach, sinds 1933 zonder verbindingsstreepje, kreeg in 1951 de naam Mönchen Gladbach en draagt vanaf 1959 de naam Mönchengladbach.

Encarta® 2000. De stad ligt in de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen, die in 1946 is ontstaan uit de provincie Westfalen en het noordelijk deel van de provincie Rheinland. De deelstaat Nordrhein-Westfalen maakt sinds 1949 deel uit van de Bondsrepubliek Duitsland.

[4] Encarta® 2005. De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) eindigde met het Verdrag van Versaille dat 28 juni 1919 werd gesloten. Het verdrag trad in werking op 10 januari 1920.
[5] Mönchengladbacher Stadtchronik. Geraadpleegd via internet, maart 2002.
[6] Mönchengladbacher Stadtchronik. Geraadpleegd via internet, maart 2002. Reinholds geboortestad Lodz kreeg van de Duitse bezetter de naam Litzmannstadt. De eerste grootschalige deportatie van Gladbacher Joden naar Lodz in 1941.
[7] Van Dale: [Hoogduits] Volksdeutcher (in de jaren '30, '40) buiten de Duitse rijksgrenzen van 1937 en buiten de grenzen van Oostenrijk levende personen van Duitse origine.
[8] Encarta® 2000. Met de Berlijnse Viermogendhedenverklaring van 5 juni 1945 kwam deelstaat Thüringen onder militair bestuur van de Sovjet-Unie en maakte van 1949 tot 1990 deel uit van de Duitse Democratische Republiek. Op 3 oktober 1990 werd de DDR herenigd met de Bondsrepubliek Duitsland.

Heeft U vragen? Mist U informatie of heeft U tips? Deponeer ze in mijn elektronische brievenbus.

Nieuwe pagina: 9 maart 2004. Voor het laatst bijgewerkt 24 december 2017.

Copyright © Henk Werk Met uitzondering van genealogische data is gehele of gedeeltelijke overname alleen toegestaan na schriftelijke toestemming.