gelovenindestad

Fundamentalisme - tussen afkeer en herkenning. Auteurs:
Anton van Harskamp, Bert Montsma, Lieve Troch en Anton
Wessels. Uitg. Meinema, Zoetermeer. 1999 ISBN 9021137577

Deze bundel is de weergave van een studiedag die aan de Vrije
Universiteit werd belegd en waar ik zelf ook aanwezig was. De
schrijvers benaderen het fundamentalisme ieder vanuit een eigen
invalshoek. Problematisch bij dit onderwerp is altijd weer de
definitie van fundamentalisme. Het is in onze cultuur een soort
paraplu-begrip geworden voor alles wat ‘orthodox' is en als
onverdraagzaam ervaren wordt. Harskamp (Godsdienstfilosoof)
en Montsma (systematische theologie) houden zich bezig met dat
definitieprobleem. Harskamp beperkt fundamentalisme tot een
specifiek religieus verschijnsel. Hij wijst erop dat het van huis uit
een christelijk verschijnsel is en wijst op de wortels ervan aan het
begin van de 20e eeuw in Amerika. Kenmerkend voor dit
Amerikaanse fundamentalisme is de verwachting van de
spoedige wederkomst van Christus (blz. 15). Eén van de
‘functies' van dit eindtijdgeloof is missionair van aard, want
mensen moeten van de ondergang gered worden. De
belangrijkste functie, zo zegt Harskamp, is dat het een ander
‘groot verhaal' van de geschiedenis verschaft dan de
gebruikelijke verhalen van moderniteit en de postmoderniteit. De
geschiedenis houdt geen vooruitgang in, maar is enkel
achteruitgang!
Toch maken deze kenmerken mensen geen fundamentalist, want
ook orthodoxe of conservatieve christenen zijn soms deze
overtuiging toegedaan. Voor Harskamp is de ‘gulzige
gemeenschap', afgeschermd van de moderne cultuur,
kenmerkend voor het fundamentalisme. Daarmee gepaard gaat
de opdeling van de werkelijkheid in licht en duisternis. Maar
alleen een ‘gulzige gemeenschap' maakt nog niet dat je van
fundamentalisme moet spreken. Het derde kernmerk, dat de
balans door doorslaan, is dat men zich militant op het publieke en
politieke terrein begeeft. Zulk fundamentalisme komen we in
Nederland nauwelijks tegen (blz. 19). Fundamentalisme is altijd
een reactieverschijnsel. Harskamp ziet een mogelijke verband
met de opkomst van het feminisme begin 20e eeuw en in de
zestiger jaren ervan. In navolging van Salman Rusdie spreekt hij
over het fundamentalisme als een ‘revolte tegen de
geschiedenis'. Men zet zich af tegen het ‘vooruitgangsgeloof' en
beroept zich op de gezaghebbende Schrift voor een andere visie
op mens en geschiedenis. Harskamp noemt het fundamentalisme
verwerpelijk, maar ziet erin wel uitdagingen. Moderne mensen
scheiden het religieuze en het ‘moderne', terwijl fundamentalisten
ons erbij bepalen dat die twee meer met elkaar van doen hebben
dan we ons bewust zijn.
Interessant is de vraag die Harskamp opwerpt over de agressie
in het christelijk geloof. Wat doen wij met de aanstootgevende
aspecten van de bijbel? Fundamentalisten mogen er dan
verkeerd mee omgaan, maar als we de aspecten toorn,
verwerping, schuld en zonde loslaten, lopen we het gevaar God
van inhoud te ontdoen.
Montsma schrijft over de relatie tussen orthodoxie en
fundamentalisme. Hij beseft hoe lastig het is ‘orthodoxie' te
definiëren, maar neemt zijn vertrekpunt tenslotte in:
rechtzinnigheid in de leer. De orthodoxie betrekt de wacht bij het
belijden van de kerk. Sprekend over fundamentalisme, ontbreekt
bij Montsma het kenmerk dat volgens Harskamp nu juist bepalend
is: de militante opstelling op het publieke en politieke terrein. Het
onderscheid tussen orthodoxie en fundamentalisme zit volgens
Montsma in het onvermogen een plaats aan de traditie te geven
in de kerkgeschiedenis.
Wessels noemt fundamentalisme wat cynisch een ‘oecumenisch'
verschijnsel. Het komt in alle gezindten voor (blz. 47). Hij zegt dat
in het fundamentalisme godsdienst en geweld worden verbonden
en religie tot ideologie versmald wordt. Wij moeten niet alleen
oog hebben voor de bedreigende kant ervan, maar ook inzien dat
het een vehikel van protest is! (blz. 49). Fundamentalisten
beroepen zich op hun Schrift en - zie ook Harskamp - allerlei
teksten zijn ook een bron voor agressie en discriminatie. In een
discussie met moslims kreeg Wessels te horen dat volgens het
verhaal van Sodom en Gomorra homosexuelen gedood moeten
worden. Daarom pleit Wessels voor een nieuwe manier van lezen
van onze heilige geschriften. Synagoge, kerk en moskee moeten
samen elkaars boeken lezen. En er moet vrijmoedig en
wederzijdse kritiek kunnen worden geoefend (blz. 55).
Tenslotte gaat mevrouw Lieve Troch in op de invloed van het
fundamentalisme op man-vrouw verhoudingen in multireligieuze
contexten. Zij distantieert zich wat van de definities die verbonden
zijn met de Amerikaans christelijke oorsprong ervan. Zij noemt als
kenmerken dat fundamentalisme een oppositionele beweging is,
die door dat gevecht in leven wordt gehouden. Men verwerpt
hermeneutiek van heilige teksten en iedere vorm van pluralisme
en relativisme. Ze geeft twee voorbeelden van religieuze groepen
in Japan en India, waarin vrouwen tot zondebok gemaakt worden.
Wel blijkt uit onderzoek dat vrouwen zich niet alleen in de rol van
zondebok schikken, maar soms ook in strijdvaardigheid groeien
en zichzelf ruimte creëren met een beroep op de heilige teksten.
Onderzoek van fundamentalisme in andere culturen, zo zegt
Troch, kan helpen de eigen culturele bijziendheid niet al te snel op
anderen te projecteren, zodat zij niet zo makkelijk de weg van
afsluiting en begrenzing zullen inslaan.
Een goed leesbaar boek dat in kort bestek veel biedt. Wel denk
ik dat het thema vruchtbaarder uitgewerkt had kunnen worden als
de inleidingen meer op elkaar betrokken waren geweest. Er is
overlap en wat bij de één onder de definitie fundamentalisme valt,
gaat bij de ander vrijuit.