(oktober 2005: fotos pijpboor toegevoegd)
(oktober 2004: het gearceerde deel is nieuw)

Algemeen:
Oktober 2001: Het schip verkeert in slechte staat. Het dek, berghout en dekbalken zijn verrot. Huid, kiel en spanten lijken in redelijke staat maar ook hier zijn gebreken. Allereerst heb ik het hele schip kaal gehaald: aan de buitenzijde alle verf en teer eraf en binnen het hele interieur eruit. Zodoende heb ik al het hout gezien en "gevoeld" De strategie die ik wil volgen is: alleen slopen wat ik ook direkt ga vervangen, dus niet te veel ineens.
Als eerste wil ik het berghout en lijfhout vervangen. Daarna de dekbalken. (zie restauratie voor foto's van de voortgang)

Uitdrogen:
Oktober 2001: Het schip is ieder jaar even uit het water geweest. Ik wil het nu voor langere tijd uit het water laten zodat ik er goed aan kan werken. Je hoort hier verschillende verhalen over: het hout droogt uit, gaat scheuren en kromtrekken. Iemand van de Kottervereniging stelde doodleuk dat, als je het schip er langere tijd uit haalt, je daarna de hele huid moet vervangen!
Ik heb besloten het schip in ieder geval 8 maanden uit het water te laten. Misschien langer maar dan wil ik eerst meer en beter advies. Kan ik het uitdrogen ook vertragen door de kale romp en het doodhout in te smeren met lijnolie? Pakt de verf of teer dan nog? Moet ik het hout nu zo snel mogelijk verven om verder uitdrogen te voorkomen? Breeuwen en naden dichten wil ik pas doen vlak voordat het schip weer te water gaat, dus voordat de nadenkit uitgehard is.

detail van de dwarsdoorsnede van de Ar Vag

detail van de langsdoorsnede van de Ar Vag

Spantenmal: 5mm multiplex plaatjes met vleugelmoeren

Huid en spanten:
oktober 2001: De huiddelen en de spanten zijn van eiken. De huiddelen zijn 28mm dik met een berghout van 40mm. De spanten zijn allemaal dubbel, +/-60x90mm. Alleen in de voor- en achterpiek enkel. Gemiddeld 400mm hoh.
De huiddelen lijken over het algemeen in redelijke staat. Alleen de bevestigingen aan de spanten moet ik nog testen. Deze zijn geroest en de meeste koppen zijn afgeplugd met epoxy. Op sommige plekken zitten de proppen los. Zie voor doorsnedes van het schip: dwarsdoorsnede en langsdoorsnede.

Bij de koggewerf in Kampen heb ik een mooie verstelbare mal gezien en nagemaakt. Werkt perfekt. Je kunt er makkelijk een stuk afhalen of bijzetten.

Je kunt de vorm met de mal direkt overbrengen op het hout maar in mijn geval ligt het hout niet naast het schip. Dus eerst alle vormen overgebracht op een stuk hardboard en daarna met transparant papier de vorm per spant overgenomen en uitgeknipt. Je kunt dan vrij simpel de meest gunstige zaagsnede kiezen en hebt zo min mogelijk verlies.

Nagels/schroeven:
De houdkracht van de bestaande nagels is nog onduidelijk. Bij twijfel kan ik een "derde schroef" zetten per spant. Dit schijnt gebruikelijk te zijn. Eerst dacht ik aan roestvrij staal maar in de "Guidance of inspection, repair and maintainance of wooden hulls" van de amerikaanse kustwacht, om maar even een bron te noemen, mogen roestvrij stalen schroeven nooit onder water gebruikt worden! Anders treed "cresive corrosion" op en dit kan zeer snel gaan (wel 2mm per jaar!)
Om versnelde corrosie van bestaande nagels of schroeven door electrolyse te voorkomen kun je het beste nagels of schroeven van hetzelfde materiaal gebruiken. Op de Ar Vag zijn vierkante ijzeren nagels gebruikt met vierkante koppen. Verzinkt stalen schroeven komen dan het dichtst in de buurt. (roestvrij staal ook, maar dan alleen boven de waterlijn!)
Uitgebreide informatie over schroeven is oa te vinden in "Planking and Fastening"van de Wooden Boat series.
In engelse boeken wordt steeds gesproken over "hot dipped galvanised". Is dat hetzelfde als verzinken? of galvaniseren? Ik heb het opgevraagd bij de Stichting Doelmatig Verzinken. Zie bij "verzinken"

Bolscheepje op de koggewerf in Kampen:
houten pennen van +/- 20mm met piramidevormige wigjes.

vervangen rotte nagel door houten nagel

april 2002: op de koggewerf in Kampen wordt een bol scheepje gemaakt van eiken. De huiddelen zijn hier ook zo'n 25mm. De delen worden dmv houten pluggen aan de spanten bevestigd. Dat brengt me op het idee om op mijn schip de stalen nagels te vervangen door houten pluggen. Met een "pijpboor" van 20mm doorsnede zou je om de stalen nagel moeten kunnen boren. Hiermee verwijder je in 1 keer de nagel, de roest er omheen en het aangetaste hout rond de nagel. Vraag is of er zo'n boor bestaat, vooral omdat deze minimaal 100mm lang moet zijn.
mei 2002: in een artikel van Kees Hos uit Tagrijn van feb. 1983 wordt uitgebreid ingegaan op het werken met houten nagels. (niet boven water gebruiken aangezien de nagel kan loskrimpen door uitdrogen!)
De pijpboor kan ik nergens vinden. Wel een proppenboor die tot 75mm diep gaat maar bij een gat van rond 21mm een propdiameter van slechts 10mm heeft! Te klein om rond de kop van de nagel te gaan.(Baptist of Toplicht).

oktober 2004: ik heb een pijpboor laten maken maar er nog net mee gewerkt.

oktober 2005: de boor werkt perfect! Ideaal om de huidplanken die je wilt vervangen er heel af te halen.
Je legt de boor in de mal, houdt de boor op de goede plek en laat de boor vrij lopen met grote snelheid. Dan langzaam naar voren en hij boort ne even oefenen feilloos om de nagel!
Zodra je alle nagels gehad hebt pak je de huidplank er zo in 1 stuk af en hebt meteen een mal voor de nieuwe plank!

Welk eiken?
Huid, spanten, berghout, lijfhout en dekbalken zijn van eiken. Er zijn veel soorten eiken. Welk eiken kan ik gebruiken om delen te vernieuwen?
Na navraag bij diverse deskundigen heb ik het volgende gedestileerd:
-geen Amerikaans wit of rood eiken. Dit is te zacht (wit eiken) of niet waterdicht (rood eiken heeft een open buisjes struktuur, ideaal voor impregneren maar onbruikbaar voor schepen).
-geen Frans eiken. Dit is niet per defenitie ongeschikt, maar het is vaak zachter dan Deens eiken en hoe zwaarder het eiken hoe duurzamer en beter voor de scheepsbouw (constructie).
-geen inlands eiken of je moet lang zoeken. Inlandse eiken zijn meestal vrij gegroeide bomen met veel zijtakken (dus noesten) en alle kanten op gegroeid (warrig).

Een tip van Kees Sars, bouwmeester van het Statenjacht in Utrecht: hoe breder de jaarringen hoe zwaarder/beter (loofhout), ofschoon men vaak denkt dat dat omgekeerd is. Bij naaldhout is dat inderdaad wel het geval.

uitzagen dekbalken.

eiken delen van Jaap van Leersum: brandhout!

Dan de prijs van eiken. Hier zit nogal wat verschil in per leverancier. Als we de Arnhemse fijnhouthandel op1 zetten dan zit de Amsterdamse Fijnh.handel op 3/4 en Almenum Houtcompagnie uit Harlingen op 1/2 voor plaathout. Een plaat is een schijf van een stam met spint en wankant er nog aan. Je haalt ongeveer 65% rendement uit een plaat. Let vooral op kwasten op ongewenste plekken. De bast er meteen met een haalmes afhalen (hetwelk veel gehalveerde boktorren oplevert) en nooit spinthout gebruiken. De Houtcompagnie heeft ook veel krommers liggen voor spanten en stevens. Zij leveren ook het hout voor de Bataviawerf en het Statenjacht. Ik heb nu +/- 1,5m3 droog Deens eiken gekocht bij de Houtcompagnie in platen van 65 en 40 dik. De 60m1 dekbalken heb ik al gezaagd en dit kon er net uit.
oktober 2002: het berghout en lijfhout heb ik ook gezaagd en de kwaliteit van het hout is goed. In het blaadje van de kottervereniging adverteert Jaap van Leersum uit Bergum (Fr) met inlands hout, oa eiken. Ik ben bij hem langs geweest. Een grote werf met veel hout. De prijs lijkt onder die van Almenum te liggen. Ik heb lariks voor het dek en nog wat eiken besteld. De prijs per m3 staat vast maar het rendement kan hij pas achteraf bepalen. Ben benieuwd.

oktober 2004: ook hout gehaald in Loenen bij het kasteel. Duits eiken. Konklusie tot nu toe:Almenum heeft goed eiken, grote voorraad en grote omzet, Loenen is redelijk maar daar moet je oppassen: erg gescheurd en niet goed gedroogd dus scheurt na. Jaap van Leersum: niet doen! Ten eerste is het allemaal inlands hout, bij eiken dus vaak van vrijstaande bomen met veel zijtakken dus veel noesten, warrig. Ik heb hem planken laten zagen voor de verschansing, 20mm eiken delen. Ik heb ze droog en opgelat opgeslagen. Na een half jaar wilde ik ze verwerken. Pak je een plank op dat breekt ie spantaan in drie stukken. Verkeerd gezaagd! Ik kon de hele stapel weggooien! In de correspondentie met de heer van Leersum belooft ie steeds dat we wat regelen maar na een half jaar toezeggingen en steeds weer bellen heb ik het opgegeven. Leergeld dus!

Het dek en de dekbalken:
Het dek bestaat uit grenen delen van 30x65mm op eiken dekbalken van 65x80mm, hoh 400mm met een grootste bolling van slechts 25mm. Aan de rand zit een eiken lijfhout van 40 x 150mm. Het dek, lijfhout en dekbalken moeten in z'n geheel vervangen worden.

Ik weet nog niet wat het beste voor het dek is: nieuw grenen blijft kwetsbaar, tropisch hout gebruik ik niet vanwege de tropische bossen, maar wat dan? Ik kan ook overwegen eerst een laag multiplex op de nieuwe dekbalken aan te brengen. Dit geeft extra verband in het schip en verminderd de kans op lekkage door het dek. De 60m1 dekbalken heb ik al gezaagd en geschaafd. Dit gaat goed met een grote cirkelzaag (blad 35cm, gehuurd voor een halve dag). Als boter, en ook mooi in de kromming van het dek. Het lijfhout zaag ik uit 3 stukken van 40 dik en 3m lang. Door de kromming geeft dit een behoorlijk verlies. De gaten voor de balusters worden ook uitgezaagd.
Oktober 2002: alle dekbalken zitten er in, het berghout ook, het lijfhout op 1 stuk na. Alle plekken waar ik niet meer bij kan strijk ik eerst met bruine (zweedse) teer in. Dit wordt ook met de Kogge in Kampen gedaan en beviel me goed. Al het andere eiken strijk ik ruim in met lijnolie om uitdrogen te voorkomen. Dit is een beproefde methode op de Rexona, een 18m houten deense kotter (zie www.rexona.org , eigen schip op de wal en wil je toch varen? Vaar mee met de Rexona! Niet duur, je doet ervaring op en je ondersteund meteen het behoud van het schip.)

Opmerkelijke houtverbindingen:
Een dekbalk ligt op de wegering met een V-keep waardoor verschuiven wordt voorkomen. Deze verbinding ken ik niet en lijkt me typisch frans.
Om rotten van binnenuit te voorkomen vul ik het gat van de voorgeboorde houtdraadbout af met Tixophalte, een goedkope bitumenkit van Shell (halen waar dakdekkers ook hun spullen halen.)

De ravelingen in de dekbalken t.b.v. bijv. het motorhuis zijn met een schuine las en eveneens een V-keep. De nieuwe balken heb ik op dezelfde manier verbonden. Het blijkt een stevige verbinding op te leveren die zichzelf ahw vasttrekt en de balken weinig verzwakken.

alles over breeuwen: oa
-in Spiegel der Zeilvaart maart 1986 door Gep Frederiks en Theo Kampma.
-eveneens SDZ november 1977 door Wim de Bruijn,
- in het botterblad Tagrijn 1980 no 4 door Marc en Peter Dorleijn en
-eveneens Tagrijn 1977 no1 uit het "handboek voor de houtscheepmaker" (tekst volgt)
- en van Toplicht een duitse folder en bladzijde uit hun katalogus.

Pekken.
oktober 2004: Bij Toplicht een bus Marine Glue besteld. Een blik met harde pek. Wil je dit eruit krijgen moet je het hele blik verwarmen, dus het blik er maar af geslepen met de slijpschijf, brander erop komt ie vanzelf los. Vervolgens pek in stukken gehakt en stukken in de pan op het vuur. Niet te heet want dan gaat het koken. Als gieter heb ik een klein pannetje wat op een warmhoutplaatje staat.
Het dek eerst afgeplakt met extra breed schilderstape (1 euro per rol bij de Action!), dan de hete pek van de pan in het pannetje en in de naden gieten tot het er ruim over loopt. Niet te heet want dan ontstaan er luchtbelletjes. Meteen na het gieten met iets plats de naden afstrijken zoat ze mooi vol en plat worden. Na afkoelen kun je de tape er zo aftrekken en hou je mooie naden en een schoon dek over! De pek trek je zo weer van de oude tape voor hergebruik. Toen de pek op was moest ik nog een klein stukje. Ik heb toen gewoon mastiek gehaald bij een dakdekker. Zo'n plaat van Esso voor weinig geld. Dit gaat ook goed, is iets taaier en een stuk goedkoper.

Het voordeel van pekken tov rubberen is niet alleen de prijs (voor hele dek was ik voor Sikaflex 1200 Euro kwijt geweest en nu maar 50 Euro!) maar ook dat je het dek na verloop van tijd kunt naslaan met een breeuwijzer en opnieuw ingieten. Het pek wordt weer vloeiaar na verhitting en is dus goed bij te werken.

Verf en kleuren:
Januari 2003: al het hout waar ik niet meer bij kan gaat in de bruine teer. Daarnaast gaat al het nieuwe eiken direkt na het aanbrengen ruim in de lijnolie. Na een week zitten de krimpscheuren er anders al in. Rauwe lijnolie droogt zeer langzaam. Door het te verdunnen met petroleum trekt het goed het hout in. Je kunt het ieder jaar opnieuw zo op het hout smeren. Rauwe lijnolie is niet goed voor staal. Er zitten zuren in die het staal aantasten. Door het te koken (liefst 2x) worden de zuurketens verbroken en kan het op staal gebruikt worden. Dus gekookte lijnolie voor staal en rauwe voor hout!
Het onderwaterschip is zwart geteerd. Bij het afkrabben kom ik restanten van rode en groene verf tegen (oude grondverf of anti-fowling?)
Boven de waterlijn is het schip nu blank gelakt. De witte epoxy is bestreken met gekleurde beits. Het hout rondom de schroeven is verkleurd. Door dit alles maakt het schip een gehavende indruk. Ik ben van plan het schip ook boven de waterlijn dekkend in een kleur te verven. Dit werd ook veel gedaan in Frankrijk waar het schip vandaan komt. Het schijnt dat verschillende dorpen ook verschillende herkenbare kleuren of patronen hadden.

Reakties? mail me! : S.Gerritsen@hccnet.nl