Samarkand

Registan te Samarkand

Voor meer afbeeldingen van de Registan klik hier

Voor virtuele visite en panoramische rondblikken in gebouwen en op pleinen van Samarkand klik hier.

Voor doorkoppelingen en links in het algemeen klik op de paars en blauw gekleurde tekstvakken en probeer de afbeeldingen.

Hoewel Samarkand een rol speelt in 'De Dood in Samarkand' is voor ons de reis naar Samarkand springlevend. Samarkand aan de Zijderoute, de reis als route, reizen voor de kunst, reizen als kunstwerk. Samarkand: de laatste vestigingsplaats van de Manicheïsche Paus: het oord waar het Siberisch sjamanisme, Turkse veroveringszucht, Chinese verfijndheid, Perzische vertelkunst, Islamitische gelijkhebberij en communistische botheid hun monsterverbond hebben gesloten. Tussen de puinhopen van de eens zo edele tuinbouw- en tuinsierkunst zijn hier zij aan zij de Islamitische heiligdommen uit de tijd van Timoer en de communistische comfortbau uit de 20e eeuw verrezen, om met elkaar,... ja wat eigenlijk? aan te gaan. Verschrikking en schoonheid formeren in Samarkand een raadselachtig wezen, waarvan wij de implicaties nog maar nauwelijks kunnen bevatten.

Vanaf november 2004 heeft een enthousiast gezelschap het grote voertuig richting Samarkand in beweging gezet. Duizenden zijden draden (tot nu toe nog onzichtbaar) trekken het gevaarte onverbiddelijk naar het oosten. Zacht knarst het porselein (faience) onder de harde wielen die een diep spoor trekken door de chaotische heuvels van ingezakt adobe. Gracieus wapperen de kleden in de warme woestijnwind. Overal is blauw en grauw. Een geur van thee, de roep van de sjamaan hier en van de imam daar. Katoenpluisjes dwarrelen in de lucht en verliefde bruidspaartjes dalen gniffelend af in gigantische tombes. Lege en geschonden heiligdommen verrijzen fier in het hart van de necropolis. Oude vrouwtjes met stapels brood. Eten, overal! Communistische comfortbau, beelden van heersers en islamitische Madrassa's aan gigantische pleinen drukken hun stempel op een immense vlakte, die ruw onderbroken wordt door de coulisse van het Pamirgebergte.

De groep koestert de wens om een culturele studiereis te maken die de kaders van de architectuur en de stedenbouw te buiten gaat. Alleen zo doen we recht aan het wezen van Samarkand, dat getekend is door een lange en rijke geschiedenis in cultureel opzicht. Het is een stad van verhalen, vele talen, vele volkeren, vele heersers, vele religies en van wetenschap.

We overwegen reissubsidies aan te vragen (voor wie dat nodig heeft) bij Nederlandse en Europse fondsen voor kunst en wetenschap.

We hopen het project af te ronden met een mooi boek en een mooie film.

OVER DE REIS

Wij gaan een reis maken van ongeveer 14 dagen. Afhankelijk van de onderhandelingen met het reisbureau en de precieze opzet van het reisplan, dat in detail nog in de maak is, kan dit enkele dagen variëren in de zin van iets vroeger of iets later en iets langer (max. 15 dagen) of iets korter (minimaal 11 dagen).

De reis voert naar Tasjkent (de hoofdstad van Oezbekistan). Hier verblijven we een dag om deskundigen te bezoeken van de Unesco World Heritage en de Oezbeekse Academie van Kunsten en Wetenschappen en anderen. Er zijn er in Tasjkent belangrijke musea en enkele gebouwen die de moeite waard zijn (oude en relatief nieuwe).

Vandaar gaan we met de bus (of de auto) naar de stad Samarkand. Hier verblijven we enkele dagen. In Samarkand hebben we (hoogstwaarschijnlijk) afspraken met het ingenieursinstituut die zich bezighouden met de stedenbouw en de restauratie van de historische islamitische monumenten. Samarkand kent vele historisch islamitische monumenten, waarvan de Registan (een groot plein met Madrassa’s) en het Sjah-i Zindeh complex de belangrijkste zijn. Verderop staat wat dit inhoudt en hoe ze eruit zien.

Het studieobject zou hier kunnen zijn de historisch islamitische stad, of de proto-turkse stad, zoals die hier ontstaan is door de modificatie van de Sogdiaanse en de Perzische stad van voor de 14e eeuw. Naast dit historische gegeven, van belang voor een beter begrip ook van een stad als Istanboel, is er natuurlijk ook de vraag hoe de Russen en daarna de Oezbeken ermee omgegaan zijn. Om verschillende motieven zijn beide partijen namelijk flink gaan restaureren. Bij de restauratie is aan de historische stad een modern hygiënisch en Haussmanniaans model opgelegd, waarvan volgens de mensen van de Unesco World Heritage vooral de woonbebouwing te leiden heeft gehad (men heeft rond de monumenten nogal aan slumclearing gedaan). Over Samarkand heeft de Aga Khan Foundation (waarmee we in gesprek zijn) in 1991 een stedenbouwkundige prijsvraag uitgeschreven, met als opdracht de oude Islamitische stad te verbinden met de Russische (en de latere Sovjet) stad, die ten westen van de historische stad is aangelegd vanaf de verovering van Oezbekistan door de tsaren rond 1860. Deze prijsvraag is uitvoerig gedocumenteerd in de internationale architectuurtijdschriften.

Over de architectuurtheoretische achtergrond van de monumentale gebouwen en mausolea in Oezbekistan is relatief weinig bekend. Men mompelt dat hun stijl van Sogdiaanse en Perzische origine is (voor de 14e eeuw) die zich door het bijeenbrengen van handwerkslieden uit meerdere culturen (India, Midden-Oosten, Perzië) ontwikkeld heeft tot een eigen (voor-turkse) stijl. Nauwkeuriger gezegd, zou de Registan in zijn compositie beïnvloed kunnen zijn door de cultus van ‘zon en vuur’ van de Zoroastren die hier voorafgingen aan de Islam. Men onderscheidt ook invloeden van de Soefi-mystiek. De tomben- en mausoleumcultuur is in zijn kern niet Islamitisch, maar berust op de veel oudere laag van grafbouwcultuur die al duizenden jaren heerste in de hele regio en die na de verovering in 700nC geïslamiseerd is.

Vervolgens gaan we met de bus (de auto) naar Sachrisabz ten zuiden van Samarkand. Onderweg bezoeken we de historische markt van Urgut en misschien maken we een uitstapje naar een archeologische site net over de grens in Tadzjikistan. Urgut is een tip van de Unesco. Het thema is hier etnologie. Op deze markt kun je ervaren hoe eeuwenoude gebruiken van de Oeigoeren (proto-turks sprekende Oezbeken) weer opveren na 140 jaar onderdrukking en uitroeiing door tsaristisch en sovjet Rusland. De Unesco verbaasde zich over de kracht en het uithoudingsvermogen ervan. In Tadzjikistan bezoeken we de ruines van een 3000 jaar oude Sogdiaanse stad waarin de religie van Zoroaster dominant was. De Sogdianen waren het volk dat hier woonde voor de invallen van de Perzen, de Mongolen en tenslotte de Oezbeken.

Sachrisabz is de geboorteplaats van de laatste heroïsche heerser van Oezbekistan: Timoer de Grote (14e eeuw). Onder zijn regiem is het merendeel van de nu nog overeind staande monumentale bouwwerken gerealiseerd. We bezoeken moskeeen, graftomben, tuinen en koranscholen uit de 14e eeuw.

Vandaar gaat het de oasestad Bukhara. Hier zullen we de langste tijd verblijven. We schatten 4 dagen.

Bukhara was ook na het verval van Samarkand in de 15e eeuw nog lange tijd een welvarende stad. De door de Oezbeken gecorrigeerde opzet van de historische Perzische stad is hier veel beter te zien en te ervaren dan in Samarkand. De Russen en de aardbevingen hebben er minder huisgehouden. Vanwege deze heelheid raadden de mensen van de Unesco ons aan om hier het zwaartepunt van de reis te leggen. De stad is niet alleen relatief intact, maar functioneert ook in het dagelijkse leven. Hier komen de beroemde Bukhara tapijten vandaan. We bezoeken heel bijzondere typen moskeeën, madrassa’s, minaretten, begraafplaatsen buiten de stad, weverijen, kunstenaarsateliers en we hopen te zwerven door de woongebieden. De Unesco adviseerde ons om hier ook te experimenteren met de keuken, aandacht te geven aan klederdracht en allerlei vormen van kunst en muziek. We praten met kunstenaars, architecten en andere deskundigen.

Na Bukhara maken we een tweedaagse autotocht door de woestijn (500 km) naar de oasestad Khiva. Onderweg bezoeken we forten, of fort-schatkamers van allerlei roverheersers uit het verre verleden. Deze forten zijn een typische getuige van de spanning tussen het nomadische en het sedentaire dat dit gebied tot aan de russificatie in de 19e eeuw beheerst heeft.

Khiva is een oasestad, die net als Bukhara en Samarkand zijn glorie te danken had aan de zijderoute en na het verval daarvan in de 15e eeuw een soort slaapstad is geworden. De Unesco heeft er flink gerestaureerd, waardoor het de meest perfecte weergave is van het heroïsche verleden. Met name de vestingwerken en de stadsmuren mogen er wezen. We verwachten hier maximaal twee dagen te verblijven. Khiva is wel mooi, maar is in feite ook een museumstad. We bezoeken zo veel mogelijk highlights.

Vanaf Khiva vliegen we naar Tasjkent. Misschien moeten we een stevig dagdeel wachten op de retourvlucht naar huis.

Van de reiservaringen wordt een boek gemaakt in de geest van de publicatie Eating Brazil (Wim Nijenhuis, Uitgeverij 010, 1997 ..intussen mondiaal uitverkocht). Het zal dan gaan om een fototekstboek, tekeningen mag ook, waarin de reisgenoten vanuit hun eigen discipline en achtergrond verslag doen van hun 'first- impressions'. Met name de aanpak van de 'eerste indruk' lijkt ons de meest geschikte om een cultuur tegemoet te treden waarvan wij hier in Nederland zo goed als niets weten.

Bovendien is parallel aan de groep een cineast bezig met het ontwikkelen van mogelijkheden om van deze kunstreis een documentaire te maken.

BIJEENKOMSTEN EN LEZINGEN

Voor het verslag van de laatste bijeenkomsten op 17 juni en 22 september zie aan het eind van de tekst.

Laatste lezing: 10 november 2006: Gabrielle van den Berg

'HET PERZISCHE BOEK DER KONINGEN'

De iraniste van den Berg sprak over de rol van heldenverhalen in Centraal-Azië, waarbij ze in ging op de geschiedenis van het gebied.

Dr. van den Berg is gepromoveerd op een studie over de in het Perzisch geschreven minstrele poëzie uit het Altaigebergte. Ze werkt op dit moment bij de Sectie Perzisch van het Instituut Talen en Culturen van het Midden-Oosten aan de Universiteit van Leiden.

Voorlaatste lezing 5 april 2006: Tjark Kruiger

'DE PRAKTIJK VAN DE HEDENDAAGSE SJAMAAN'

In het voorprogramma liet Johan Meijer beelden zien die horen bij zijn essay over het sjamanisme van Samarkand.

Daaraan voorafgaand

6 september 2005: Iwan Nevzgodine

‘De architectuur van de 'Registan' en diverse andere monumenten.’

Februari 2005: Chris Moller

Hun winnend stedenbouwkundig ontwerp voor Samarkand, 1991

November 2004: Johan Meijer

Introductie in Samarkand

Beste vrienden,

Samarkand leeft. De reisdatum is vastgesteld op 26 april tot 10 mei 2008. Dankzij dit uitstel krijgt de gedachte van de reis als kunstwerk een bijzondere stimulans en zijn we beter in staat om er een weloverwogen project van te maken.

Wat weten we intussen van Samarkand?

In november 2004 sprak Ruslandkenner Johan Meijer over de rijke politieke en culturele geschiedenis van de regio. Met name de tijd van Timoer en de Timoeriden (14e en 15e eeuw) blijkt een belangrijke fase te zijn geweest in de ontwikkeling van Samarkand die ook de meeste monumenten heeft achtergelaten. Johan besprak enkele geografische en stedenbouwkundige kenmerken van steden als Samarkand, Bukhara, Khiva en andere historisch en archeologisch belangrijke plekken in deze regio. De steden in Oezbekistan zijn soms buitengewoon oud. Sommige locaties gaan terug tot de oorsprong van de eerste steden in de geschiedenis van de mensheid. In Khiva en Bukhara kunnen we nog oude stedenbouwkundige structuren zien zoals forten en stadsmuren die sterke gelijkenis vertonen met die begintijd. Een stad als Samarkand is bewoond geweest door vele volkeren, heeft vele heersers gekend, waaronder de Perzen, de Mongolen en de Turks sprekende volkeren, waaronder de reeds genoemde Timoeriden. De stad heeft ook vele religies gekend zoals het Sjamanisme, het Zoroatrisme, het Boeddhisme, het Manicheisme (rond het jaar 1000 woonde hier een Manicheische Paus) en tenslotte de Islam. Ondanks de 70 jaar dat deze streek deel uitmaakte van de Sowjet Unie is de Islam verrassend goed overeind gebleven. Tegenwoordig is Oezbekistan een democratie, maar in de praktijk vertoont de politiek nog veel gelijkenis met die uit de Sowjettijd.

Samarkand, Bukhara en Khiva liggen aan de vroegere zijderoute, die sinds de instorting van de Sowjet- Unie weer toeristisch wordt opgeklopt.

Uiteraard heeft ook deze streek te maken gehad met de bizarre rationaliseringen van de Sowjet planeconomie wat geresulteerd heeft in een gigantische opvoering van de katoenproductie en een overmatig gebruik van de waterbronnen. Laatste heeft geleid tot de drastische krimp van de Aralzee.

De bevolking van de streek is hyperdivers zowel etnisch als wat betreft de taal en de cultuur. We mogen gerust stellen, dat we hier te maken hebben met een echte mengcultuur zij het dan met een Islamitische dominant. Het is nog onbekend wat de deportaties van Stalin voor deze streek hebben betekend buiten de toestroom van mensen uit Rusland. De aanwezigheid van Romavolkeren was volgens Meijer opvallend.

In februari 2005 sprak Chris Moller van het architectenbureau S333 over de eerste prijs die ze in 1991 hebben gewonnen voor de stedenbouwkundige reconstructie van de stad Samarkand. De opgave luidde dat er een band moest worden gesmeed tussen de historische middeleeuwse Islamistische stad en de moderne Sowjetstad. De topologie van de historische stad wordt weliswaar gedomineerd door het Registan plein maar Moller c.s. hebben zich geconcetreerd op een tweede stedelijk feit, dat minstens net zo belangrijk is: het Sjah-i Zindeh complex (het complex van het Graf van de Levende Koning) uit het eind van de 14e en het begin van de 15e eeuw. Deze historische 'straat' met graftomben, die begonnen is met het graf van Quasam-ibn-Abbas, een neef van de profeet Mohammed, vervulde in het stedenbouwkundig reconstructieplan dat S333 maakte voor de stad een cruciale rol.

Op 6 september 2005 sprak de Russisch-Nederlandse stedenbouw- en architectuurhistoricus Iwan Nevzgodine over de architectuur van het 'Registan' plein en diverse andere monumenten. Het Registan plein ('Het met zand bestoven plein') wordt geflankeerd door drie madrasa's (koranscholen) nl. de Ulug-Beg madrasa uit 1417-1421, de Shir-Dor madrasa uit 1619-1636 en de Tilla-Kari madrasa uit 1646-1660. Het Registan plein is het stedenbouwkundige hoogtepunt van Samarkand. Iwan heeft een mooie lezing gegeven. Als Rus heeft hij goed gebruik kunnen maken van Russische bronnen die voor ons Nederlanders ontoegankelijk zijn.

Hij heeft ons wijzer gemaakt over de morfologie van de stad Samarkand, in relatie overigens tot die van de andere historische steden in de regio zoals Bukhara en Khiva.

Bukhara, Ulughbek Madrassa

Voor meer afbeeldingen van Bukhara klik hier

Voor panoramisch rondblik in en rond de Ulughbek Madrassa en andere plekken en gebouwen van Bukhara klik hier

De logica van de eerste vestigingen in dit gebied wordt gedicteerd door het smeltwater, dat in de vorm van een tapijt van kleine riviertjes vanaf de uitlopers van het aangrenzende Pamirgebergte de woestijn instroomt naar het westen, zich weer verzamelt en uiteindelijk uitmondt in de Aralzee. Deze ondergrond bepaalde een wilde en verstrooide structuur van nederzettingen en boerderijen. De stad Samarkand, maar ook Bukhara, groeide als een diaspora van bebouwingen rond een imaginair centrum dat gevormd werd door een kruising van doorgaande handelsrouten. In de oudheid zijn Samarkand, Bukhara en Khiva geformeerd tot een echte stad door een merkwaardige contractie van verspreidde vestigingen, die samenklonterden rond een militair bouwwerk, een fort van een koning, of een krijgsheer, meestal ook met een min of meer gecentraliseerde tempel. Van deze eerste verstedelijking zijn zoals gezegd in Khiva en Bukhara nog wel gave elementen te zien, in Samarkand echter is er zo goed als niets meer van over. Veroveringen, vernietigingen en aardbevingen hebben de historische stad hier veranderd in een desolaat landschap van ingezakt adobe, waarin verspreid een paar tempels en tomben in steen liggen. Men noemt dit gebied Afrosiab. Het is eigenaardig, dat men het er bij heeft laten liggen, en dat er geen symbolische bezetting heeft plaatsgevonden, bijvoorbeeld, door het gebied opnieuw te bebouwen.

De Islamitische stad ligt naast Afrosiab. Het meest opvallende historische complex van dit Islamitische Samarkand is zoals gezegd het Islamitische heiligdom van de 'Registan', een gebouwencomplex rond een gigantisch plein dat stamt uit de tijd van Timoer de Grote (15e eeuw). De structuur van de plattegrond van de gebouwen en de manier waarop ze rond het plein zijn gegroepeerd is hoogstwaarschijnlijk het resultaat van een wiskundige logica die theologisch (Zoroastrisch) gemotiveerd was. De lijnvoering in de plattegrond van de Registan, de verhoudingen tussen de volumes en de binnenplaatsen zijn hoogstwaarschijnlijk met een ingenieus systeem van cirkelbogen bepaald en georiënteerd op de opkomende en de ondergaande zon.

Wat is daar Islamitisch aan? Over de Islamitische bezetting van voorislamitische structuren en oriëntatiepunten is te melden dat de Registan geplaatst is op de locatie van een eeuwenoude open plek met zandbodem die functioneerde als markt en... gelegen was op een kruispunt van doorgaande handelswegen.

(Lezingen over Islamitische architectuur in de Vrije Academie te Den Haag wekten de suggestie, dat de combinatie van wiskunde en orientatie op de zon geinspireerd zou kunnen zijn door de Islamitische mystiek. Bijvoorbeeld de Soefi beweging).

Iwan toonde vervolgens graftomben waarop zowel Boeddhistische als Islamitische motieven voorkwamen. Door Perzische bouwmeesters samen te brengen met bouwmeesters uit alle uithoeken van hun rijk hebben de Timoeriden geprobeerd een 'Islamitische stijl' te ontwikkelen die zich in het begin ook nog bediende van 'Boeddhistische' motieven.

Dat religies onder invloed van nieuwe heersers werden afgelost noodzaakte velen van de oude garde om 'ondergronds' te gaan. Deze noodzakelijke 'undergroundcultuur' kwam tot uitdrukking in versleutelde boodschappen verborgen in de ornamentenrijkdom op de gebouwen.

De Islamitische architectuur kent een zekere typologische indeling: Moskee, Tombe of Mausoleum, Hanakan (herberg) en Madrassa (school).

Discussie: Cultuurhistorisch wordt er in Samarkand een centrale rol gespeeld door de graftomben en de mausolea. Meestal dienen ze als begraafplaats van islamitische grootheden. Dat is opvallend, want de Islam staat in veel gevallen geen grafverering toe. Zo is de as van de koning van Saoedie- Arabië onlangs verstrooid in de woestijn. Opmerkelijk zijn in Samarkand de graven van het Sjah-i Zindehcomplex die direct buiten de historische stadsmuur liggen. De Hanakan in de buurt suggereert dat het een druk bezocht bedevaartoord is.

De groep heeft flink gespeculeerd over de rol en de betekenis van het graf en het mausoleum in Islamitische en 'buitenislamitische' zin. Overal in deze regio vindt je in de steppen en in de woestijnen min of meer geheime graven, met daaromheen min of meer geheime cultussen en sektarische religies. Ten westen van en rond de Aralzee hebben archeologen rond de eeuwwisseling ook de graven gevonden van mythische vrouwelijke priester-krijgers: Amazones?, die een topologisch fixatiepunt vormden voor hun nomadische volkeren.

Heeft het ritueel afdalen van bruidsparen in de tombes, zoals te zien is op de promotiefilm van Samarkand,

te maken met de mythe van Orpheus? Orpheus daalde af in de Hades om zijn gestorven vrouw Eurydice op te halen. Het terughalen van pas gestorvenen of zieken uit het onderaardse geestenrijk is al meer dan 3000 jaar de praktijk van de sjamanenpriester in Siberië. (Voor meer informatie over de sjamanen klik hier). Zou de tombencultus in Samarkand dan een sjamanistische voorgeschiedenis hebben? De groep dacht dat de tomben en het afdalen erin iets te maken had met het instellen van een soort Axis Mundi. Het culturele gewicht daarvan was ook voor de communisten moeilijk te omzeilen en aan te tasten.

Hoe zit het met de structuur van historisch - archeologische steden als Samarkand en ook Khiva en Bukhara? Mogen we hen opvatten als een labyrint van woningen, een ongestructureerde brij van woningsubstantie met daarin ingestanst enkele gigantische superstructuren, die dienden ter disciplinering, ter bewondering, om af te bluffen, om te verbluffen en... ter oriëntatie? Op foto's van rond 1910 zagen we hoe het complex van de Registan in Samarkand niet vrij lag in de stad zoals nu, maar ingeklemd was in een aaneegesloten zee van de woonbebouwing. Hoe ziet de plattegrond eruit van een voorislamitische, laten we zeggen: Sogdiaanse en Perzische stad?

Khiva Zuidpoort

Voor meer afbeeldingen van Khiwa klik hier.

De tentoonstelling 'Turks' over de oorsprong van de Turkse cultuur die in het voorjaar van 2005 te bezichtigen was in Londen ziet de rol van Samarkand voornamelijk gelegen in de tijd van Timoer de Grote en de Timoeriden. (14e en 15e eeuw). Toen werd met name het '(geschiedenis)boek' gecodificeerd tot een stijl, die 'Turks' genoemd kan worden. Uitgesloten werden de Chinese boeken (in het Chinees, met Chinees karakterschrift) en de Indiase boeken. Zowel de lay out, als de onderwerpen werden gecodificeerd. De belangrijkste taal werd het Oeighoers, een loot aan de stam van Turkse talen, die hun oorsprong hebben in Noordwest China. Zowel volgens de auteurs van de catalogus als volgens Iwan heeft zich in de tijd van Timoer ook in de architectuur een codificatie voorgedaan vanuit de smeltkroes van bovengenoemde invloeden. Leunend op de Perzische cultuur brachten de Timoeriden vanuit alle uithoeken van hun rijk bouwmeesters bijeen, die vanuit spannende hybride gebouwen een exporteerbare stijl smeedden, die je vervolgens overal in de regio aan kunt treffen en die uiteindelijk ook ‘landde’ in Turkije.

Uit de lezingen is naar voren gekomen dat diverse religieuze groeperingen, volkeren en vooral ook diverse heersers hun stempel op de stad hebben gedrukt. Typerend voor de architectuur en de stedenbouwkundige structuur van Samarkand zijn historisch gezien 4 factoren:

1) de prominente aanwezigheid van de ruines van de oudste stad (Afrosiab) die opgetrokken was in adobe, gelardeerd met graftempels en tomben van meerdere religies waaronder het nestoriaanse christendom, het zoroastrisme, het boeddhisme en de islam, mogelijkerwijs ook nog het sjamanisme en het manicheïsme én

2) gigantische Madrassa's (Koranscholen) gegroepeerd rond een plein uit de tijd van Timoer de Grote, die Samarkand had uitgeroepen tot hoofdstad van zijn rijk: de Registan.

3) Tussen de Islamitische stad en Afrosiab ligt de gravenstraat van het Sjah-i Zindehcomplex

4) Gescheiden van en naast dit geheel ligt de Sowjetstad, gemodelleerd naar de plattegrond van St. Petersburg

Het is opvallend dat de historische stad na de verovering in 1868 door de tsaren, en daarna door de communisten en hun opvolgers nooit is opgenomen in een reconstructieplan voor het geheel, maar dat men haar er bij heeft laten liggen. Nieuwere uitbreidingen vonden plaats in westelijke richting zonder dat het oorspronkelijke ruïneuze centrum werd opgeruimd, of heringericht. De Islamitische Madrassa's heeft men uiteindelijk wel willen integreren in de moderne stad, gelet op de opdracht voor de prijsvraag van 1991.

Typerend voor de cultuur is de multi-ethniciteit, de smeltkroes van de culturen en volkeren, samen met de historische reeks van de opeenvolgende religies en heersers, die allen zijn overgekodeerd door het 'Turkse', door de Islam en tegenwoordig door het idee van het nationale.

Op 10 november 2006 sprak Gabrielle van den Berg. Zij vertelde dat het Boek der Koningen, een belangrijk bestanddeel van het erfgoed van de Perzische cultuur, dat hier in de contreien van Samarkand zijn oorsprong had. Iedere Pers kent het Boek der Koningen, het is in Perzie net zo bekend als Sinterklaas bij ons. Het gaat hier om een vertelling uit de pre-islamitische tijd. Het betreft echter niet alleen een loutere vertelling, maar ook een speciaal type boek. Exemplaren van het Boek der Koningen zijn altijd rijk geillustreerd geweest met miniaturen. De miniaturen uit de oude boeken kunnen we tegenwoordig over de hele wereld verspreid aantreffen in musea en prive verzamelingen. Het verhaal werd in het verleden, en misschien nu ook nog wel, afgestoken door professionele vertellers in koffiehuizen of ander verzamelpunten. Grotere illustraties van het verhaal kunnen we daar dan aantreffen als muurschilderingen e.d. Kortom: het Boek der Koningen is een piece de resistance van de Perzische cultuur.

Het is zo bijzonder omdat het als erfgoed gedeeld wordt door een culturele eenheid die groter is dan het huidige Iran. Daarnaast is ook nog eens ontstaan buiten het huidige Iran en ten slotte is het niet Islamitisch. Het is daarmee een document dat ons helpt om begrip op te bouwen van aspecten van de Perzische cultuur, die ontsnappen aan de determinatie door het huidige Islamitische bewind in Iran. Kortom, het Boek der Koningen is een document met een grote cultuur-politieke betekenis.

Verslag van 17 juni 2007

1. Stand van zaken. We hebben de reisdatum verschoven naar 26 april tot 10 mei 2008. Het was afgelopen maart onmogelijk om de voorbereidingen voor een reis in mei 2007 voor elkaar te krijgen. Jammer!!!Onervarenheid speelde ons parten en misschien zijn ook de plannen te ingewikkeld. De groepssamenstelling zal opnieuw overwogen moten worden, omdat mensen misschien niet meer kunnen. Daar staat tegenover dat kennis en inzicht over de mogelijkheden, wenselijkheden en aantrekkelijkheden van een reis naar Samarkand enorm veel beter zijn geworden.

Zo hebben Elise en Wim kontakten gelegd bij de Vrije Academie van Den Haag en met Charlotte Huygens, voormalig medewerker van het Volkenkundig Museum in Rotterdam. Zij is gespecialiseerd in Islamitische kunst en architectuur. Uit dien hoofde weet ze veel van de steden in Ouzbekistan, bijvoorbeeld over de eigenaardige sjamanistische achtergrond van de Islam in deze streken en de invloed daarvan op de begrafenis- en tombencultuur en op de sacrale geografie van de streek. Overal zijn heilige rotsen, watertjes, bomen, graven en heilige plekken zonder meer. We hebben haar natuurlijk uitgenodigd om mee te gaan op reis en een lezing voor ons te verzorgen. Helaas zal dit beperkt moeten blijven tot een uitvoerig gespek met Elise, Wim en Johan, die daar natuurlijk weer verslag van zullen doen.

Wel weten we uit deze kontakten dat in tegenstelling tot de architecten en de stedenbouwers juist bij kunstenaars veel interesse bestaat voor deze gebieden: omdat ze er zo weinig van af weten!

De groep werd geattendeerd op de reis van de Rietveldacademie naar de zuidelijke Kaukasus, Armenie, Iran en Azerbeidsjan, van 28 april tot 6 mei 2007, wederom met het argument dat we er zo weinig van af weten!

http://thingshappeninliminalzones.blogspot.com

Er is een gesprek geweest met Marc Visser van de Vakgroep Transformatie van Stadsdelen en Gebouwen van Bouwkunde (MIT< Iwan werkt daar!). Marc bood aan dat we bij deze vakgroep (hoogleraren Jo Coenen en Paul Meurs) wel een symposium en een tentoonstelling zouden kunnen organiseren. Assistentie bij het maken van een boek was ook niet uitgesloten.

Tijdens hetzelfde gesprek werden Iwan en Wim zich er pijnlijk bewust van dat de financiering van een 'road movie' van de reis wel eens een onoverkomelijke barriere zou kunnen vormen vanwege de stappen die je moet zetten en de tijd die je nodig hebt voor de funding ervan. Marc Visser attendeerde erop dat een film een topzwaar onderdeel van de reis zou kunnen worden. We zijn bezig dit onderdeel 'light' te organiseren en dat verloopt voorspoedig.

2. Reisdoelen. De groep reisvoorbereiding heeft een prachtige lijst opgeleverd van gebouwen, kunstobjecten, musea en archeologische sites, die we kunnen gaan bekijken. Hiervoor vooral dank aan Iwan. Hij liet samen met Wim beelden zien van gebouwen en kunstwerken van zijn lijst. Het blijkt dat de meeste reisdoelen historisch van aard zijn. Het betreft resten van forten en nederzettingen uit de tijd van de eerste stadsculturen, stadsmuren, poorten, heilige gebouwen, mausolea en begraafplaatsen van de Islam en historische miniaturen, mozaieken, tegels, weefwerken en tapijten, borduursels e.d. In het algemeen gaat het om monumentale getuigenissen van een hoogontwikkelde Islamitische architectuur en stedenbouw uit de late middeleeuwen en de tijd daarna.

De voorbereidingen worden gedaan en petit comite: Wim Nijenhuis, Iwan Novgodzodine, Elise Kloppers en Johan Meijer (en wie verder mee wil doen natuurlijk).

Johan bracht kaarten mee van de steden Khiva en Bukhara. Een stadsplattegrond van Samarkand moeten we nog verwerven.

Aan de hand van plattegrond, naam en beeld kunnen we gerichter brainstormen over wat er allemaal te zien is en wat we willen zien. Uit het gekozen materiaal kan dan een reisgids worden samengesteld. Uit de reisgids kan weer geciteerd worden bij de subsidieaanvraag.

Het maken van een reisgids uit dit materiaal wordt gedaan door Geert Hovingh, Sjoukje de Jong, Wibold Hulsbergen en Hans Rosinga. De gids zal voor een redelijke vergoeding verkocht worden aan de overige deelnemers.

3. Reissubsidie. Tot nu toe hebben we ons gericht op het Fonds voor de Beeldende Kunst, het Stimuleringsfonds voor de Architectuur en de Stichting Belvedere, het Prins Clausfonds, het Mondriaanfonds, het VSB fonds en de gemeente Rotterdam.

Voor het boek, de tentoonstelling en de film worden meer politieke en internationale instellingen benaderd:

De Unesco (er zijn films over Samarkand, die door de Unesco betaald waren en ... verschillende gebouwen in Oezbekistan zijn werelderfgoed onder het auspicien van de Unesco) en resp. de Aga Khan Foundation en de Soros Foundation. Aga Khan bevordert de kennis van de Islamitische cultuur en de Soros Foundation ondersteunt kunstenaars en architecten in de voormalige Sowjetrepublieken. We zijn ook bezig met de staat Oezbekistan.

Op de vergadering vertellen we hoe alles er voor staat.

4. Nieuwe Reisgenoten. Thomas Kortvyelessi (danser, choreograaf) en Hans Rosinga (architekt en musicus)

5. Afspraken: Wim en Elise gaan praten met het Prins Clausfonds. Iwan legt contact met de Unesco. Geert Hovingh, Sjoukje de Jong, Hans Rosinga en Wibold Hulsbergen maken de reisgids. Elise neemt contact op met het reisbureau. Johan en Wim overleggen met Peter over de aanpak van de film.

Agenda 22 september 2007

1 Nieuwe ontwikkelingen:

Verslag van het bezoek aan de Unesco, aan het prins Clausfonds en de contacten met andere organisaties, zoals het reisbureau.

2 boekje reisprogramma

Gaan we alleen naar de Islamitische monumenten, of besteden we ook nog aandacht aan sjamanen, natuur, rotsschilderingen en last but not least de Sowjetstad?

3 bespreking reisbureau

Het reisbureau komt met standaardplannen. Hoe gaan we die amnderen?

4 subsidie

Onze aanvragen moeten binnenkort de deur uit!

5 rondvraag

Verslag 22 september 2007.

Het grootste deel van de vergadering werd besteed aan het verslag van het bezoek van Wim, Elise en Iwan aan medewerkers van de Unesco World Heritage Center in Parijs en de consequenties daarvan voor de opzet van de reis. Een samenvatting:

A. Ze stelden voor de reisroute om te keren. Samarkand, Bukhara en Khiva. Deze reis te maken over land en dan terug te vliegen naar Tasjkent. Zo gaan we in de richting van het mooiste!

B. Extra Reisdoelen

1. Ethnografisch. Urgut. Een markt 1,5 uur rijden buiten Samarkand. Te bezoeken op zondagochtend. Het gaat hier om de observatie van de traditionele gewoonten en hoe diep ze nog zitten na al die jaren Russen en Sowjets.

2. Archeologisch. Penjikent. Jullie noemen de plaats ook in de gids. Penjikent ligt in Tadjikistan> extra visum. Het is een door de Russen uitgegraven archeologische site van een Zoroastrische, of Sogdanische nederzetting. Deze nederzetting was pre-islamitisch.

3. Archeologisch. Sarazm. Site in de omgeving van Penjikent van een nederzetting van 5000 jaar oud, d.w.z. uit de tijd van de oorsprong van de steden.

C. Cultuur

1. Muziek en dans. Het centrum van de muziekcultuur in deze regio ligt in Bukhara. Ze wordt vooral gedragen door de joden. Vroeger bevolkten ze met velen het hof van Bukhara > liberale instelling van de Islam. Ze immigreerden toen en emigreerden later weer. Velen van hen zitten nu in New York.

2. De keuken en de minderheden. De steden zijn voor het merendeel Tadjikisch. Tadjieken en Uzbeken werden van elkaar gescheiden door Stalin in twee ethnische republieken: Tadjikistan en Uzbekistan. In Uzbekistan zijn de steden echter ook overwegend Tadjikisch, het platteland is Uzbeeks. De Tadjieken zijn een onderdrukte bevolkingsgroep. De aandacht voor het eten komt er hoogstwaarschijnlijk op neer, dat we de markten op moeten en kien moeten zijn bij de keuze van restaurants.

3. De religie is Soefisch van aard. De Unescomensen noemden het mausoleum van een Soefi-heilige buiten Bukhara.

De Unesco deskundigen onderstreepten dat veel Islamitische architectuur niet alleen Perzisch van herkomst, maar ook geinspireerd is door de Soefi leer. Een docent van de Vrije Academie in Den Haag, heeft onderzoek gedaan naar de inspiratie van de mystieke Soefi-leer op Islamitische gebouwen en andere kunstvormen. Bouwkundig blijkt het vooral een kwestie te zijn van bouwkundige elementen zoals koepelvormen en ornamenten.

4. Kalligrafie. Wederom in Bukhara. We moeten naar het museum van sjeik/imam Bakhantidir (naam kan fout zijn) bij het Naqshabandi Mausoleum. Hier kunnen we de geschiedenis van de kalligrafie in deze regio bekijken en een gesprek hebben met de museumbeheerder

5. Weefprojecten in Bukhara. De Bukhara Carpet Workshop en de Unesco carpet weaving workshop. Het Zomerpaleis van de Emir met het museum voor toegepaste kunsten mag een prioriteitsstip krijgen.

De Unescomensen adviseerden drie boeken waaruit de belangrijkste informatie over Oezbekistan te putten is:

1. Uzbekistan, the golden road to Samarkand. Een schitterend boek!!!!

2. Pierre Chuvin en Gerard Degeorge, Samarkand, Bukhara, Khiva 40.00 Dollar nieuw of

36 dollar gebruikt via Amazon.com/books Ik heb hem besteld, en ontvangen: een prachtig boek!!

Denk eraan bestellen via Amazon.com/books anders is het veel duurder!!!LET OP De prijzen moeten in Dollars zijn en niet in Ponden.

Pierre Chuvin is oud directeur van het Ifeac (L'Institut français d'études sur l'Asie centrale) in Tashkent.

George Degeorge is architect en Docent aan de Ecole d'Architecture de Paris-la-Seine

Book Description
Samarkand, Boukhara, Khiva: centered around these Central Asian cities is a spectacular artistic heritage of architecture and decoration that has remained, until recently, just out of reach of globalization. The informed text and architectural detail captured in color photography, plans, and notes of Samarkand reinstates the magnificent mosques, fortresses, and residences to their proper place in the study of Islamic art. The volume pays tribute to a culture of building that withstood cycles of conquest and continued to thrive until Soviet power set in, preserving some of the most authentic building details in Asia.
About the Author
Pierre Chuvin spent five years in Tashkent as the director of the Institut français d'Etudes sur l'Asie Centrale, and in 1996 founded the French-language magazine Cahiers d'Asie centrale.
Gérard Degeorge is an architect and historian of the Arab world who teaches architecture at the Ecole d'Architecture de Paris-la-Seine. His most recent works include The Art of the Islamic Tile (Flammarion, 2002)

3. Herni Stierlin, Islamic art and architecture. Ook een schitterend boek met een groot hoofdstuk over Oezbekistan. Het was destijds verkrijgbaar op de tentoonstelling over Istanboel in de Westerkerk in Amsterdam.

..............................................................................................................................................................................................

Afhankelijk van de informatie die beschikbaar komt via de lezingen, de studies die worden verricht en de inbreng van de deelnemers, ontwikkelen we plannen voor de reis en voor verdere onderwerpen en lezingen. Gedacht wordt aan de voor de streek typische verhaalcultuur, de archeologie en de multi-etniciteit.

Heb je een idee, wil je mee, of wil je een initiatief nemen, dan graag een mailtje naar:

jwnijenhuis@kpnplanet.nl,

Verdere informatie over Oezbekistan, wat er te zien is en de condities van het reizen, zie de volgende links:

http://www.zuiderhuis.be/uplfiles/677675571OEZBEKISTAN_WEB.pdf

http://www.hansrossel.com/fotos/fotografie/uzbekistan/index.htm

http://www.minbuza.nl/nl/reizenlanden/reisadviezen,reisadvies_oezbekistan.html

http://www.world-heritage-tour.org/asia/uz/bukhara/map.html

http://www.world-heritage-tour.org/Asia/uz/samarkand/map.html

EXIT Samarkand

De voorbereidingen voor de reis zijn op 16 december 2007 abrupt afgebroken en tot nader orde uitgesteld.

De reis als kunstwerk: de kunst van het reizen naast het reizen voor de kunst. De reis als kunstwerk medieert tussen de principes van de moderne proceskunst en de principes van de Tao. Iedere stap is alles en toch spelen de reeks en het verlangen mee. De reis als kunstwerk ontstaat terwijl we nog helemaal niet zijn weggegaan. We werken aan een werk in de ruimte die ontstaat door het teken van het voornemen in de wereld te zetten. In de verte dansen verlangen en obsessie en versmelten de contouren van Samarkand met het mythische beeld van Iphigenia.