EEN BIJZONDER LANDSCHAP Een koninklijk landschap en met reden! Het landschap van de Horsten is in een aantal opzichten heel bijzonder. Het is een mooi en aaneengesloten groot groengebied in de randstad van wel 415 ha. en er valt historisch het een en ander over te vertellen. Maar het gebied is vooral landschappelijk interessant vanwege de ligging op de kruising tussen de noordzuid lopende oude duingedeelten en het er haaks op staande stroomgebied van de oude Rijn. . 
|
| Het binnenduingebied (dwarsprofiel) Wie aan de kuststrook denkt ziet een brede landstrook voor zich met daarop een aantal forse duinrijen die ons tegen de zee beschermen. Wat we veelal voor ogen hebben zijn de nieuwe duinen zoals deze in de laatste 1000 jaar vorm hebben gekregen. Maar landinwaars liggen oudere duinrijen, in een ver verleden gevormd toen de zee - en daarmee ook de toenmalige duinen - lager lagen dan nu het geval is. In veel gevallen zijn die oude duinrijen in de loop der tijden dan ook nog eens zwaar afgesleten of domweg afgegraven waardoor ze grotendeels aan het zicht zijn onttrokken. Zo komt het dat de wandelaar in de Horsten zich nauwelijks bewust is van het feit dat het gebied deel uitmaakt van een heel oud duinlandschap waarin twee oude duinruggen (de zogenaamde 'strandwallen') worden afgewisseld door met klei en veen opgevulde lagere gedeelten (de 'strandvlakten').  Het bijzondere van de Horsten (de rode rechthoek in de figuur rechtsboven) is dat deze opbouw van het landschap hier nog steeds fraai te zien is. Het oostelijke gedeelte bevindt zich op de oudste strandwal (1) en het westelijke gedeelte op een jongere en wat hoger gelegen strandwal (2). Daar tussen ligt de strandvlakte, met op het laagste punt een afwatering die het overtollige water noordwaards naar de Rijn afvoert. Tussen beide strandwallen zijn op een aantal plaatsen dwarsverbindingen of slagen zijn aangelegd. Zo vinden we van noord naar zuid gaande de Papelaan, het Molenpad, de Horstlaan en de Duivenvoordseweg. De Papelaan heeft in een ver verleden, toen de Rijn nog in open verbinding met de zee had, de functie gehad van vloedkering. De hoeveelheid vanuit het noorden ingespoelde zee- en rivierklei is in het gebied van de Horsten dan ook gering. Het noord-oostelijke deel van de Horsten ligt het laagst en is daarmee het natst. Dit deel van de Horsten diende dan ook voor de houtkap (gebruiksbos) of werd in gebruik als weidegrond. |
| Een beetje geohistorie Het loont de moeite kennis te nemen van de geologische historie van dit gebied en de rol die de zee en de rivier bij de opbouw van het landschap in het verleden gespeeld hebben. Veel zaken worden zo dan een stuk duidelijker. En op een wandeling door de Horsten komt het landschap voor u tot leven. We kunnen dit het beste doen aan de hand van beide onderstaande figuren. 
 De figuur links brengt de bodem van west-Nederland in beeld. Wat direct opvalt zijn de zuidwest - noordoost verlopende oude duinrijen die het landschap bepalen. De kernen van veel oude steden en dorpen liggen op het zand van deze duinrijen zoals bijvoorbeeld de lijn Haarlem, Hillegom, Sassenheim, Warmond, Voorschoten, Leidschendam en Voorburg en meer zeewards een reeks als Noordwijkerhout, Voorhout en Wassenaar. Ook veel oude waterwegen (en later ook de spoorlijnen en hoofdwegen) volgen dit patroon. Bij Leiden is zijn deze lijnen verstoord door de aanwezigheid en invloed van de Rijn, die tot aan het begin van onze jaartelling nog een brede en onstuimige rivier was die even boven Katwijk in zee uitmondde (zie de stippellijn in het lichter gekleurde bodemvakje net boven Katwijk). Rivier en zee Rivier en zee concureerden om invloed in het achterland. Soms was de zee aan de winnende hand en werden er hele pakketten zeeklei in de brede geulen tussen de duinrijen afgezet. Maar vaak was het de rivier die won en rivierklei in de geulen en elders kon afzetten. In rustige tijden overwoekerde het veen de klei en konden er op de klei hele veenpakketten ontstaan. Soms werd het veen weer bedolven onder een volgende kleiafzetting waarop zich dan weer een nieuwe laag veen kon vormen. Op het laagst gelegen deel van de strandvlakte zorgde een veenstroom of wetering voor de afvoer van het water richting de rivier. In het geval van de Horsten is dit de grote wetering die in Den Haag in het Haagse bos begint, van Zuid naar Noord de Horsten passeert (foto midden onder) om bij de huidige wijk Stevenshof in Leiden in de Rijn uit te monden. Ook in het achterland (in feite een oud waddengebied) onstonden grote veenpakketten op de oude zeeklei. Alleen daar waar de bodem te diep was kon het veen niet ontwikkelen en bleef er een waterplas over die in een aantal gevallen later werd ingepolderd (zoals de voormalige Haarlemmermeer en de Zoetermeerpolder). |
| Ontwikkelingen in de laatste eeuwen Zo'n twee duizend jaar geleden verlegde de waterloop in de delta zich naar zuidelijker rivierarmen. De oude Rijn ging minder water afvoeren en kon de opening naar zee tenslotte niet meer open houden. De duinenrij raakte ter plekke gesloten en daarmee de Rijn afgesloten. Veel overstromingen waren het gevolg zodat de oude strandvlakten regelmatig onder water kwamen te staan. Pas in de late middeleeuwen kreeg men weer vat op de situatie door het water in noordelijker richting via het IJ af te voeren. Later werd bij Katwijk ten zuiden van de oude Rijnmond een nieuw nieuw kanaal met een opening naar zee gegraven en van een eenvoudige uitwateringssluis voorzien. De droogmaking van de Haarlemmermeer in 1840 maakte deze onbruikbaar als boezem zodat een betere afvoer van overtollig water naar zee noodzakelijk werd. Er wordt een nieuw kanaal gegraven van Oegstgeest naar Katwijk en de oude uitwateringssluis werd verbreed. Hiermee waren de problemen opgelost en konden ook de bewoners van de lager gelegen gedeelten van de Horsten voortaan droge voeten houden. |
 |
 |
 |
op de westelijke strandwal | van de strandvlakte |
| De recente tijd Het feit dat de Horsten koninklijk bezit waren heeft dit gebied gevrijwaard van ontwikkelingen die elders zo verstorend hebben kunnen werken. Het gebied ontkwam aan verkaveling en bebouwing. Toch is er in de jaren 1960 bijna een desastreuze aanslag op de Horsten geweest. De provincie had door het gebied een vierbaansweg gepland die Leiden Zuid-West rechtstreeks zou moeten verbinden met Leidschendam, een plan dat pas op het laatste moment kon worden afgeblazen (meer hierover in het hoofdstuk 'Historie'). Het gebied kreeg ook een natuurvriendelijker regime. Bepaalde weidegedeelten kregen een hogere waterstand, dit ten behoeve van de weidevogels en ook tot genoegen van de vele vogelliefhebbers onder de wandelaars. De pachtboeren zullen er minder gelukkig mee zijn geweest. Dat het gebied groen is gebleven en niet of nauwelijks is aangetast door woningbouw is te danken aan het feit dat het altijd particulier koninklijk eigendom is gebleven. Aan de zuidelijke kant is er wel aan geknabbeld door het afsluiten van het gebied rond Eikenhorst en de nog recente verkoop van jachtslot Ter Horst (zie hiervoor verder bij 'Historie'). |
Meer over de omgeving (en de recreatieve mogelijkheden)
Onder de naam 'Duin Horst & Weide' gaat een samenwerkingsverband schuil van de gemeenten Leidschendam-Voorburg, Wassenaar en Voorschoten. Het gebied beslaat de kust en de duinen (Duin), de landgoederenzone en het strandwallenlandschap (Horst) en de Vlietzone met de droogmakerijen en het veenweidegebied (Weide).De bijbehorende site geeft een overzicht van de recreatieve mogelijkheden in het gebied. |
| Bronnen: Foto's en schema's: Guus Siebers (excursiehandleiding Univ.Leiden (2005) Bodemkaart: gewijzigd naar figuur uit 'Verleden land' (Bloemers, Louwe Kooijmans en Sarfatij (1981) . |