DE ONDERGROND VAN OEGSTGEEST

Wat is er nog van te zien vanuit uit de ruimte

Wat is er van te zien op de grond

Wat is er nog onder de grond te zien is

De geologie in hoofdlijnen

Geologie
De ondergrond van Oegstgeest wordt bepaald door twee haaks op elkaar staande geologische invloeden. Enerzijds zijn daar de reeks van zuidwest / noordoost lopende oude en nieuwe Hollandse duinrijen (strandwallen) en de er tussen laaggelegen vlakten (strandvlakten). Anderzijds is daar de rivier de Rijn die komend uit het oosten al slingerend dit duinlandschap doorkruist om (in vroeger tijden) in de zee bij Katwijk uit te monden. Voor Oegstgeest is alleen de oostelijke en oudste dubbele strandwal van belang. In de ondergrond zijn deze nog terug te vinden langs de lijn Haarlemmerstraatweg - Dorpstraat - Rhijngeesterstraatweg en de lijn Abtspoelweg - Warmonderweg (zie het rood gestippelde kader in de figuur hiernaast).

De Rijn
De Rijn zo als we die nu kennen is maar een restant van de eens zo belangrijke rivier, zo belangrijk dat deze een aantal eeuwen kon dienen als (goed bevaarbare) grensrivier van het Romeinse rijk met tot de verbeelding sprekende Romeinse versterkingen als Valkenbug en het legendarische Brittenburg (nu in zee voor Katwijk). Vele duizende jaren werd er vanuit het achterland slib aangevoerd dat voor een deel werd afgezet in de lagere gedeelten (de strandvlakten) tussen de duinrijen. We vinden dat tegenwoordig nog in de bodem terug als grote lagen rivierklei (of zeeklei als de Noordzee het weer eens won van de rivier).
Maar zo rond de 12e eeuw was het gedaan met de Rijn. De duinen rukten op en sloten tenslotte de Rijn af.

Daarmee had Holland een probleem want hoe nu het door de molens opgepompte water uit het achterland af te voeren? Lange tijd lukte het om nog via de Haarlemmermeer richting het IJ water kwijt te raken maar ook het IJ verzandde tenslotte. Rond 1800 werd daarom bestoten een nieuwe, en met sluizen afgesloten monding te graven en deze via een kanaal met de Rijn in Katwijk te verbinden.
De drooglegging van de Haarlemmermeer (in 1852 voltooid) betekende dat al het water voortaan westwaarts moest worden afgevoerd. Er werd besloten tot het graven van een nieuw afwateringskanaal tussen Warmond en Katwijk, grotendeels op de plaats van een oude Vliet. We kennen dit kanaal nu als het Oegstgeesterkanaal.
In 1984 is de buitensluis in Katwijk vervangen door een een nieuwe op deltahoogte gebrachte waterkering.

En de Rijn? De ligt er stilltjes bij en droomt van vergane glorie. De oude monding werd vergeten en verdween onder de nieuwbouw van Katwijk-noord (de wijk Rijnsoever). Maar op kaarten was tot een halve geleden aan het slotenpatroon in de oude bedding de loop van de Rijn nog goed te volgen (zoals op het bovenstaande kaartje uit ca. 1850).

De oude duinen
De duinen zoals we die nu kennen hebben in een geologisch ver verleden een aantal voorgangers gehad die meer landinwaards gelegen waren. De oudste rij werd zo'n 10.000 jaar geleden gevormd. Omdat het zeeniveau toen lager was zijn deze duinen ook lager. In de loop van de tijd vlakten ze bovendien ook nog af waardoor ze nu in het landschap niet direct te herkennen zijn. Maar ze liggen er nog wel degelijk en verraden hun aanwezigheid in de grond door een keten van langgerekte dorpskernen als Warmond, Sassenhein, Lisse, enz. die erop gebpuwd zijn. Later vormde zich meer zeewaarts nieuwe duinen (met de kernen van Voorhout, Noorwijkerhout, enz.). De laatst gevormde duinrijen (die we dan ook de nieuwe duinen noemen) zijn aanmerkelijk hoger en dateren van na het begin van onze jaartelling.
Voor een goed begrip van de ondergrond van Oegstgeest is het van belang te weten dat de uitlopers van deze oudste duinrijen nog steeds in de ondergrond aanwezig zijn. De rij waarop de kern van Warmond ligt zet zich in zuidelijke richting onder en naast de Abtspoelweg en de Warmonderweg door, passeert de Geverstraat om halverwege de Endegeesterstraatweg stuk te lopen op de oude bedding van de Rijn.

Wat is er van te zien vanuit de lucht?

De strandwallen
Een kijkje vanuit de lucht kan veel verduidelijken. Op foto (van Google Earth, okt. 2006) is de ligging van de oudste duinrijen met gele arcering aangegeven. De een volgt de lijn Groen kerkje, Haarlemmerstraatweg en Wijtenbachweg. De ander volgt de lijn Dorpstraat in Warmond, Abspoelweg en Warmonderweg. Op het laagste punt van de tussenliggende strandvlakte is de loop van een oude kreek (zijarm van een rivier) met een blauwe stippellijn aangegeven. Deze doorkruiste heel Haaswijk en een deel van het oude Oegstgeest en is nog steeds herkenbaar aan de waterlopen in het dorp.

Links onder op de foto zien we de Rijn met - blauw gearceerd - de bedding van de oude rivier. De dijk aan de rechter oever (nu Rhijnhofweg/Valkenburgerweg) laat zich goed herkennen. Ook het Oegstgeesterkanaal tekent zich heel duidelijk af. Met de komst van de nieuwste wijk Nieuw Rijngeest wordt Oegstgeest weer pas echt een dorp aan de rivier!

Dat er in de diepere ondergrond van het tussen de oude duinrijen gelegen gebied ook zand te vinden is wordt wel duidelijk uit de grote vlekken bovenaan. Het zijn de beide Klinkenbergerplassen die als zandwinningsproject zijn ontstaan. De naam Klinkenberg verwijst naar een boerderij op de flank van de oude strandwal van waaruit de voormalige Klinkerbergerpolder werd beweidt.
Rechts op de foto is de spoorlijn Leiden - A'dam goed te zien. Deze buigt na een flinke bocht westwaarts ter hoogte van Warmond weer naar het noordoosten af om daarna via de strandwal zijn weg te vervolgen.

Grens tussen strandwal en strandvlakte

Door natuurlijke afvlakking en afgraving waren de grenzen tussen de strandwallen en de tussenliggende strandvllakten al moeilijk meer terug te vinden. De oprukkende bebouwing die gepaard gaat met ophoging van de bouwgrond, verlegging van wegen en paden en het dempen van sloten hebben de grenzen verder vervaagd. Toch is er aan de Noord-Westrand van Oegstgeest nog iets van de oorspronkelijke situatie te zien en dan vooral vanuit de lucht.
Wat verscholen achter de A44 ligt daar nog een strookje Oegstgeest waarvan de grens met Rijnsburg wordt gemarkeerd door een opvallend slingerende warerloop. Mensen leggen rechte wegen en sloten aan, de natuur volgt een waterloop of - zoals in dit geval - de kronkelende grens tussen de kleiïge vlakte en de meer zanderige oude duinwal. Het mooie evenwijdige greppel- en slotenpatroon aan de Rijnsburgse kant reikt precies tot die sloot. Aan Oegtgeester kant ontbreekt zo'n slotenpatroon min of meer maar we zijn dan ook op de oude strandwal beland. Verrassend dat de wal-vlakte grens hier nog steeds goed te zien is (u kunt dit gebiedje goed in detail bekijken op Google maps).

Wat er nog van te zien is op de grond

De strandwal van de Endegeesterstraatweg
Wie de Rhijngeesterstraatweg ter hoogte van het bos van Wijckersloot in westelijke richting afkijkt ziet een opvallende verhoging in de weg. Hier komt de oude strandwal nog duidelijk naar boven. Op de hoogste (en droogste plek) staan dan ook de oudste gebouwen zoals Klein Curium en het voormalige klooster Duinzicht.
Ook in het zuidelijke gedeelte van de Rhijngeesterstraatweg is de strandwal nog terug te vinden als een flinke opbolling van de weg ter hoogte van het Wiite Huis en café de Gouwe.


	Strandwal Rhijngeesterstraatweg ter hoogte van Klein Curium	Strandwal en terp Haarlemmerstraatweg, bij het Groene Kerkje

De terp van het Groene kerkje
Op een van de hoogst gelegen punten in het oude duinlandschap en niet ver van de monding van de Rijn bouwde de uit Ierland afkomstge monnik Willibrord zijn eerste kerkje. Eeuwenlange begravingsactiviteiten maakten dat deze hoge en voor overstromingen veilige plek niet door zandafgraving kon vervlakken. De terp is nog steeds opvallend in het landschap aanwezig en vormt een van de mooiste historische plekjes van Oegstgeest.

De strandwal onder de Leidse Hout
Het meest noordwestelijke gedeelte van de Leidse Hout ligt net op de oudste strandwal die paralel loopt met de Warmonderweg. Vooral in het voorjaar verraadt dit meer zandige en drogere gedeelte van het park zich door een aanmerkelijk andere onderbegroeing (boshyacint en bosanemoon) ten opzichte van die in de de rest van dit park (fluitekruid en daslook). In dit gedeelte is ook nog de oude weg naar Warmond te herkennen die nu als een rechte eikenlaan paralel aan de huidige Warmonderweg het park doorkruist.

De dijken van Oegstgeest

Twee wegen in Oegstgeest dragen de naam dijk en dat is bijzonder: de Hofdijck en, in het verlengde daarvan richting Leiden, de Maredijk. Een dijk waarlangs en waartegen? Wel die dijk schermde de hoger gelegen (en dan ook eerder bebouwde) gronden rond de oude delen van Oegstgeest af tegen de lager gelegen gronden in het noordwesten zoals de Zeelieden, de Schilders en de Bloemenbuurt bij de Lange Voort. Verder west- en noordwaards liggen nog lagere gebieden als Haaswijk en de nieuwe wijk Poelgeest met de Klaas Hennepoelpolder als letterlijk dieptepunt. In oude tijden kon het water vanuit de Mare en de Leede deze lage gebieden inlopen. De genoemde dijken vormden daartegen een bescherming. Vandaar.

Teruggebracht boven de grond (de Oudenhofheuvel)
Voor het winkelcentrum aan de Lange Voort ligt sinds enige jaren een heuse heuvel met een kunstwerk (de Fluiteraar) er op. Die verhoging markeert de ligging van de Middeleeuwse vluchtheuvel op die plaats. Op oude kaarten is goed te zien dat de heuvel (in de rode cirkel) via een haaks staande zijkreek (pijltje) van de oude Vliet (wat nu het Oegstgeesterkanaal is) verbonden was met de oude Rijn (het ingekleurde geel is de oude strandwal langs het Groene Kerkje).


	Historisch kaartje	'Oudenhofheuvel' in het Irispark	Het molentje van dichtbij

Het omringende gebied lag laag en werd dan ook later omgezet in een polder, de Oudenhofpolder met als grens de Hofdijk aan de oostkant. Een polder moet bemaald worden en dus kwam er een houten molentje waarvan de opvolger nu nog terugvinden bij het Irispark.

Oude huizen en bomen op de strandwallen
De oude strandwallen waren door hun wat hogere ligging in het landschap en met hun stevige zanderige ondergrond uiteraard als eerste geschikt voor bebouwing. Voorbeelden daarvan op de westelijke strandwal (Haarlemmerstraatweg - Dorpsstraat - ) zijn het Groene kerkje, de oude huizen langs de Dorpstraat en Huize Duinzicht met Klein Curium.

Ook op het eind van de strandwal kunnen we oude bebouwing verwachten en dat is ook zo. Mooie voorbeelden hier zijn Huize de Olmen met achter liggende woning (foto rechts) en restaurant de Beukenhof (met in de tuin een grote beuk uit 1720!). De Endegeesterstraatweg zelf laat zich door zijn hogere igging en de hoge oude bomen nog goed herkennen als een weg op de rug van de strandwal met op de flank de bebouwing van kasteel Endegeest. Even voorbij het kasteel loopt de strandwal dood op de oude bedding van de Rijn.

De grootste ingreep in de bodem: de Klinkenberg
Als er één plek is in Oegstgeest waar de ondergrond letterlijk ondersteboven is gehaald dan is het wel in de voormalige Voorhofpolder, beter bekend als de Klinkenberg. Zo'n 15 meter onder de veen en kleilaag van de polder zat een waardevolle diepe zandlaag die er in de jaren 1950-2000 tot een diepte van 30 meter is uitgehaald ten hoeve van ophoging en bouwrijp maken van de Leidse Merenwijk en de Oegstgeester wijken Haaswijk en als laatste Poelgeest. Ook een deel van de Schiphollijn is hiermee aangelegd.

De zo onstane Klinkerbergerplas heeft een oppervlakte van 60 ha en bestaat uit twee gedeelten, een groot Zuidelijke gelegen plas en een kleiner Noordelijk gelegen en minder diep ontzand gedeelte dat later weer gedeeltelijk met afvalpuin is opgevuld.
Met de niet bruikbare grond en aangevoerd afvalpuijn is aan de oostelijke kant een heuse berg opgeworpen die daarmee het hoogste bodempunt van Oegstgeest is geworden. In 2017 en 2018 is het gebied verfraaid en verbeterd tot een aantrekkelijk recreatie- en natuurgebied. Op de berg is een uitzichtpunt aangelegd van waar de bezoeker een aardige kijk heeft op beide plassen en de er tussen gelegen dam. Op de dam zelf kwam een kruipdoor-sluipdoor muur (foto links met op de voorgrond de grote plas)

Wat is er van te zien onder de grond?

Bodemprofiel Floralaan
Soms gebeurt het dat de grond moet worden opengegraven en dat er een mooi profiel te voorschijn komt. Op het kruispunt van de Floralaan en de Irislaan deed zich onlangs zo'n gelegenheid voor. Het riool was daar was aan vervanging toe en de graafmachine had net een 5 meter diepe diepe kuil gegraven met aan een zijkant een bijna verticale wand. Het profiel wat zo te voorschijn kwam vertoonde een fraaie gelaagdheid waaraan de recente geologische geschiedenis van Oegstgeest nog goed viel af te lezen.

De onderste laag (1 op de foto hiernaast) vertoont een bruine kleur en heeft een wat grove structuur. Het is de dikke veen laag die hier in de geologisch rustige periode van ca. 15.000 tot 10.000 jaar geleden is afgezet. Dan volgen twee lagen klei, daterend uit de tijd toen de rivier de oude Rijn en de nabije zee het afwisselend voor het zeggen hadden. Duizenden jaren van telkens overstromend en terugtrekkend water lieten dikke kleiafzettingen achter die nu nog fraai te zien zijn. Onderop is de lichtere rivierklei te zien (2) met daar bovenop de zwaardere zeeklei (3).

Aan het begin van onze jaartelling slipte de monding van de oude Rijn dicht en vormden zich nieuwe duinen. De zee had geen toegang meer en de ooit brede en onstuimige Rijn veranderde in een kalm afgesloten water. Gedurende de volgende twee duizend jaar bleef de toestand onveranderd. De grond - en dan vooral de diepere turflaag - klonk verder in waardoor de zo ontstane polder kunstmatig afgewaterd moest worden. In de jaren vijftig van de vorige eeuw besloot Oegstgeest tot bebouwing van deze polder en werd er zand van elders (4) aangevoerd om de bouwgrond op te hogen en wegen aan te kunnen leggen. Wat er bovenop ligt heeft de graafmachine er net opgeworpen.

Opgraving Irispark (Oudenhof)
Bij de laatste inrichting van het Irispark zijn de contouren van de middeleeuwse Oudenhofheuvel weer zichtbaar gemaakt. De Oudenhof bestond uit een motte, een versterkte vluchtheuvel omgeven door een of meerdere grachten. De verhoogde motte diende als vluchtplaats bij hoogwater en om vijandelijk beleg te kunnen weerstaan. Bij de werkzaamheden voor de aanleg van een riool langs de Lange Voort in 1961 kwamen enkele resten van de middeleeuwse verbindingsbrug te voorschijn (foto links) zodat het mogelijk werd deze brug te reconstrueren en een plaatsje te geven bij de herinrichting (foto rechts).


	Restanten middeleeeuwse brug bij opgraving	. . . en de gereconstrueerde brug van nu

Opgravingen Nieuw Rhijngeest
Het gebeurt niet vaak meer dat er in Oegstgeest aan een opgraving kan worden gedaan. Bijna alles is immers bebouwd en dan valt er weinig meer in de grond te speuren naar overblijfselen uit het verleden. In de nieuwe wijk Nieuw Rhijngeest deed zich die kans nog wel voor. Vooral in de buurt van de Rijn (op de zandige overwal) was er kans om sporen van vroegere bewoning aan te treffen.

Verderop van de Rijn overheersen al gauw natte klei en veen wat minder geschikte grond is om te bewonen. De opgraving werd groots aangepakt (foto links) en leverde veel op. Sporen van bewoning, resten van veel waterputten maar ook kademuren en houten damwanden en dat alles uit de Merovingische tijd (6e-8e eeuw na Chr.). Er moeten wel 22 gebouwen hebben gestaan, bij elkaar dus best een aardige nederzetting, goed voor zo'n 700 bewoners.
Opmerkelijk was de afdruk in de grond van een 10-tal grote woonstalboerderijen (20 bij 7 meter!). Ze stonden allemaal met de kopse kant in de richting van de toen nog brede en in zee eindigende Rijn. Graven werden maar echter maar spaarzaam aangetroffen.

Met isotopenonderzoek kon wel worden aangetoond dat die mensen van verder uit Europa naar deze streek waren gekomen, emigranten dus.
Het mooist was de vondst (in delen en deeltjes) van een opmerkelijk gave en fraai bewerkte zilveren schaal versierd met dier- en plantfiguren in bladgoud en ingelegd met halfedelstenen (foto rechts. Deze schaal heeft na reconstructie dan ook een ereplaats gekregen in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. Anders dan eerder gedacht waren het dus niet alleen simpele boeren die in dit deel van Oegstgeest huisden maar ook rijke lieden met 'internationale' contacten.

naar begin van deze pagina