To be or not to be?

Al weer heel wat jaren terug las ik Harry Mulisch' filosofische werk "De compositie van de wereld", welke in 1980 werd gepubliceerd. Moeilijk boek, maar dat hoort geloof ik bij filosofische boeken, waarin ook een 45 toerenplaatje in de binnenkaft ingesloten zat. Z'n theorie staat mij niet meer helemaal voor de geest, het had geloof ik iets met muziek te maken, maar ik weet nog wel dat ik door Mulisch' boek op het spoor kwam van ene Nicolaus Cusanus. Hij was geboren in Kues aan de Moezel in wat we tegenwoordig Duitsland zouden noemen in 1401. In 1448 werd hij kardinaal (ja ik weet het, ik sla een heleboel van de beste man z'n leven over, sorry) en als zodanig heeft hij ook de Nederlanden bezocht in 1451. Wat ik na lezing van Mulisch' boek zo interessant vond aan Cusanus waren de citaten uit z'n vele werken die hij heeft geschreven. Veel citaten waarvan ik telkens dacht 'goh, dat hij dat toen al wist'. Niet dat hij eind 15e eeuw al verklaarde dat we ooit zouden vliegen en koffiezetapparaten zouden gebruiken. Nee, z'n uitspraken hadden iets existentiëlere achtergronden, over bijvoorbeeld zijn en niet zijn. En over tijd. Een paar voorbeelden: In een brief aan de abt van het Benedictijnerklooster van Sint Quirin schreef Cusanus: "En dit is de allergeheimste godsleer, waartoe geen enkele filosoof is doorgedrongen en ook niet doordringen kan, zo lang de algemene grondregel van de gehele filosofie geldt: dat twee contradictionaire tegendelen niet samenvallen. Voor iemand, die God op mystieke wijze zoekt is het daarom noodzakelijk om zich - boven alle verstand uit - in die duisternis te werpen. En hij zal ontdekken, dat datgene wat het verstand voor onmogelijk houdt, namelijk dat zijn en niet-zijn gelijk zijn, juist de noodzakelijkheid is." Lijkt erg veel op wat Hegel honderden jaren later schreef in zijn Wissenschaft der Logik: "Das reine Sein und das reine Nichts is also dasselbe." In zijn boek De docta ignorantia schreef Cusanus over tijd en beweging: "motum, ...est quies seriatem ordinata", oftewel voor de goed verstaander "beweging is een opeenvolging van stilstanden." Trouwe lezers van deze astroblog zullen zich ongetwijfeld afvragen waarom ik iemand van ruim 500 jaar terug citeer en wat het verband is met sterrenkunde. Dit is per slot van rekening toch een astronomie-weblog? Ja, ik weet het. Maar Cusanus' uitspraken, en hij heeft er vele gedaan, intrigeren mij en ik denk dat er ook raakvlakken zijn met hedendaagse ideeën over het ontstaan van het heelal. In de big bang waren zijn en niet-zijn ook twee essentiële toestanden. Eerst was er niets (tenminste als we niet uitgaan van een 'bouncing' heelal) en toen was er plots een big bang en in no-time een heelal. Binnen het huidige heelal heb je ook zijn (materie) en niets (vacuüm) en ook daar is veel over te zeggen/schrijven. Tijd wordt door sommige natuurkundigen gequantiseerd, net als deeltjes, en zo zou tijd een opeenvolging zijn van quantum-eenheden van tijd met een Planckse lengte. Zoals de ontdekking van het sterrenstelsel bestaande uit donkere materie, waarover ik deze week schreef (zie donker stelsel) laat zien is er veel verborgen materie en energie in het heelal. Het vacuüm blijkt feitelijk vol met energie te zitten, de kosmologische konstante waarover Albert Einstein ook al had geschreven. Zijn en niet-zijn zijn dus niet zo gek verschillend van elkaar.